Leven van burgers 'ontwricht' door strenge sociale zekerheid

Weeffouten in de sociale zekerheid zorgen voor ontwrichte levens, gevoelens van machteloosheid en wantrouwen richting de overheid. Die 'hardvochtige effecten' zijn niet op te lossen door maatwerk in de uitvoering. Ze vragen om een fundamentele herziening van het stelsel.

Structureel

Dat stellen onderzoekers die in opdracht van het ministerie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) knelpunten in de sociale zekerheid onderzochten. Ze concluderen dat de problemen structureel van aard zijn en vragen om aanpassingen in zowel wetgeving als uitvoering. Het rapport, opgesteld door onderzoekers van Panteia, Muzus, de Vrije Universiteit Amsterdam en de Hogeschool Utrecht, werd afgelopen vrijdag naar de Tweede Kamer gestuurd.

Machteloos

Het gaat dus niet om incidentele problemen die opgelost kunnen worden met maatwerk, maar om structurele knelpunten in wetgeving en uitvoering. Die knelpunten hebben bovendien grote consequenties. Levens van burgers worden ontwricht, vaak omdat hun bestaanszekerheid wordt ondermijnd. Ze voelen zich daardoor machteloos, zien geen toekomstperspectief meer en verliezen het vertrouwen in de overheid.

Toetsing

Een van de oorzaken van die ontwrichtende effecten is de uitgebreide toetsing van inkomen en vermogen die bij sociale uitkeringen hoort. Inkomensregelingen zijn zo ingericht dat ze alleen worden toegekend aan mensen die ze écht nodig hebben. De keerzijde daarvan is dat ontvangers een complexe beoordeling moeten ondergaan. Die zorgt voor onbegrip en onzekerheid, vooral omdat er voor de burger vaak veel afhangt van het uiteindelijke oordeel.

Sancties

Ook ontstaan er problemen rondom de verplichtingen die bij de uitkeringen horen, en de sancties die gekoppeld zijn aan overtredingen. Er wordt te veel verantwoordelijkheid van burgers zelf verondersteld, waardoor uitkeringsontvangers door een klein foutje al in financiële problemen kunnen komen. Bovendien is de ruimte om af te wijken van strenge sancties juridisch gezien erg beperkt. Tegelijkertijd wordt de ruimte die er wel is, te weinig gebruikt door uitvoerders. De 'hardvochtige effecten' worden dan ook niet alleen veroorzaakt door strikte wetgeving of strenge uitvoering daarvan, maar door een samenspel van beide.

Mensbeeld

Sommige knelpunten kunnen worden opgelost met eenvoudige ingrepen, maar anderen vergen een meer fundamentele wijziging van regels en uitvoering. Zo zou de overheid een meer realistisch mensbeeld moeten hanteren, dat veronderstelt dat burgers meestal te goeder trouw zijn, maar niet altijd het doenvermogen hebben om zich aan alle regels te houden. Ook moet de 'discretionaire ruimte' om af te wijken van sancties in schrijnende gevallen sterker worden verankerd in wetgeving en uitvoering.

Beweging

Dat de regels in de sociale zekerheid desastreuse effecten kunnen hebben voor burgers, is al uit verschillende eerdere onderzoeken gebleken. Het rapport sluit dan ook aan op een bredere beweging die gaande is binnen de overheid om de 'hardheden' in de sociale zekerheid te bestrijden. Minister Schouten (Participatie, ChristenUnie) maakte onlangs haar plannen bekend om de regels omtrent de bijstand minder hardvochtig te maken. Een aantal van haar voorstellen – zoals het verruimen van de giftendrempel voor bijstandsgerechtigden en het aanpassen van de kostendelersnorm – overlappen met de aanbevelingen uit het Panteia-rapport.