Rijk moet noodlijdende gemeenten te hulp schieten

Gemeenten in heel Nederland lopen leeg op de uitgaven voor het sociaal domein, waaronder de Wmo en jeugdzorg. De situatie is nijpend; het rijk kan zich er niet zomaar van afmaken en is nu aan zet. ‘Als het rijk de andere kant opkijkt, is ook hier sprake van ongekend onrecht.’

Grondrecht

Dit stelde de Groningse commissaris van de koning René Paas dinsdagmiddag tijdens een door Stadskanaal georganiseerd webinar over de penibele financiële situatie van de gemeente. Paas refereerde daarbij aan het vernietigende rapport over de toeslagenaffaire met dezelfde titel, dat voor het kabinet reden was om af te treden. ‘Dat was een goede reden om af te treden’, aldus Paas. ‘Het bieden van sociale zekerheid aan mensen is niet alleen een belofte, maar ook een grondrecht.’

Meer geld en beleidsvrijheid

Het rijk heeft in 2015 weliswaar de taken op het gebied van maatschappelijk ondersteuning, jeugdzorg en werk en inkomen naar gemeenten gedecentraliseerd, maar dat ontslaat het rijk niet verantwoordelijkheid te nemen als gemeenten daardoor (financieel) in de knel komen, benadrukte Paas. Ook wethouder Johan Hamster (financiën, jeugd, ChristenUnie) van Stadskanaal riep het rijk op zijn verantwoordelijkheid te nemen. Naast voldoende middelen, gaat het wat Hamster betreft ook om meer beleidsvrijheid voor gemeenten en een gelijkwaardige verhouding tussen rijk en gemeenten.   

Geen sluitende begroting

Stadskanaal zit in financieel zeer zwaar weer. De gemeenteraad weigerde in oktober vorig jaar in te stemmen met een nieuwe bezuinigingsronde van zeven miljoen euro. Jaar op jaar heeft de gemeente al moeten snijden; nog verder bezuinigen zou ten koste gaan van gemeentelijke voorzieningen en daarmee de leefbaarheid van de gemeente. Besloten werd geen sluitende begroting bij de provincie in te dienen, waarmee de raad het signaal afgaf dat de inwoners niet nog meer de dupe mogen worden van het rijksbeleid. De gemeente staat nu onder preventief toezicht. 

Scherp signaal

‘Een dapper besluit van Stadskanaal’, stelde Divosa-voorzitter Erik Dannenberg tijdens het webinar. ‘Het is een scherp signaal van de gemeente dat de kosten in het sociaal domein niet meer zijn op te vangen en dat verder bezuinigen geen optie meer is. Het is goed dat Stadskanaal het nu op scherp zet.’ Gemeenten staan volgens Dannenberg voor onmogelijke opgaven. In 2015, toen het rijk in financieel zwaar weer zat, deelden gemeenten mee in de pijn. Ze accepteerden de Wmo, de Jeugdwet en de Participatiewet, met een budgetkorting. Toen het financieel beter ging met het rijk, hebben gemeenten daar echter niet van geprofiteerd. ‘Terwijl het rijk wel met aanvullende regelgeving kwam, zoals de invoering van het Wmo-abonnementstarief en de recentralisatie van de jeugdzorg.’ Met die continue Haagse bemoeienis in combinatie met tekortschietende budgetten, kunnen gemeenten in de ogen van Dannenberg niet de slag maken naar een nieuw ingericht sociaal domein, naar de transformatie. 

Geen reserves

Vrijwel alle gemeenten in Nederland zitten in de financiële problemen, maar in gemeenten als Stadskanaal komen die problemen harder aan dan in pak ‘m beet Amsterdam, stelde hoogleraar Caspar van den Berg (Global and Local Governance, RUG). Veel inwoners hebben een lage sociaaleconomische status en hebben veel hulp van de overheid nodig, terwijl die (lokale) overheid niet kan bijpassen door bijvoorbeeld de parkeertarieven te verhogen, zoals Amsterdam wel kan. ‘Een gemeente als Stadskanaal heeft weinig mogelijkheden om zich financieel te stutten.’

Sociale cohesie onder druk

De Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen maakt zich grote zorgen over de bezuinigingen die gemeenten gedwongen zijn door te voeren door de tekorten op het sociaal domein. ‘De sociale cohesie is aan het verdwijnen en dat is levensgevaarlijk’, zo stelde hij. Hij twijfelt of de decentralisaties in het sociaal domein ooit nog een succes zullen worden. ‘Er is zoveel bij gemeenten neergelegd, zonder voldoende geld. Ze redden het niet meer.’ Ook hij vindt dat het financieel probleem van gemeenten moet worden opgelost. Bettina Bock, bijzonder hoogleraar Bevolkingsdaling en Leefbaarheid voor Noord-Nederland, waarschuwde dat gemeenten vitale burgers nodig hebben om goed te kunnen functioneren, maar als die burgers in de steek gelaten worden, dreigt een neerwaartse spiraal. ‘Inwoners moeten kunnen vertrouwen op een overheid die hen steunt. Alleen dan zijn inwoners bereid ook wat voor de overheid, voor de samenleving te doen.’

Fouten

Fouten uit 2015 − taken over de schutting van gemeenten gooien zonder voldoende budget − hoopt hoogleraar staatsrecht Douwe Jan Elzinga in de toekomst te voorkomen, als de nieuwe Wet decentraal bestuur wordt aangenomen. Elzinga heeft deze wet in opdracht van de Vereniging van Nederlands Gemeenten (VNG) gemaakt. Een van de onderdelen uit die wet is dat het monopolie van de vakdepartementen moet worden doorbroken en dat de minister van Binnenlandse Zaken − die de noden en mogelijkheden van gemeenten goed kent – steviger in positie moet worden gebracht. En kan ingrijpen als er teveel op het bordje van gemeenten dreigt te belanden, zonder voldoende budget of beleidsruimte.