Waarom warmtebedrijven in publieke handen horen

Er zijn soms niet veel woorden nodig om een fout bloot te leggen. Neem het immense spandoek dat de Go Ahead-supporters hadden gemaakt na de beslissing van drinkwaterbedrijf Vitens in 2013 om PEC Zwolle te sponsoren. 'Liever een dröge bek dan water van PEC.' De leus 'Kraanwater, graag' op het Zwolse clubtenue was het begin van een meerjarige bewustwordingscampagne. De bedoelingen waren vermoedelijk wel goed, al snap ik ook met terugwerkende kracht nog steeds niet waarom drinkwater moet worden aangeprezen.

Niet alleen de aanhang van Go Ahead was verbaasd, ook vanuit de politiek werden kritische vragen gesteld. De aandelen van Vitens zijn tenslotte in handen van gemeenten en provincies. De bezwaren betroffen vooral het gebrek aan transparantie en de willekeurige keus voor een voetbalclub. Gelukkig hebben wij een waterleidingwet die privatisering van drinkwater verbiedt, waardoor de overheid zeggenschap heeft over vreemde beslissingen door Vitens.

Die wet is gebaseerd op het uitgangspunt dat water een mensenrecht is en dat dat vooral zo moet blijven. In 1994 dacht de Britse regering daar anders over. De vroegere regionale waterbedrijven van Engeland en Wales werden geprivatiseerd, de aandelen in deze bedrijven werden naar de beurs gebracht. De meeste van deze bedrijven zijn nu in handen van institutionele beleggers en hedge funds. Om de consument te beschermen tegen de hebzucht van deze monopolistische bedrijven werd een economische toezichthouder ingesteld.

Afgezien van de enorme kosten die met dit toezicht gepaard gaan, wordt er sindsdien gesoebat over de vraag hoe meer concurrentie kan leiden tot kostenbesparing. Al deze ervaringen ten spijt wil de Europese Commissie ervoor zorgen dat landen die erg lijden van de economische crisis hun watervoorziening eenvoudig kunnen privatiseren. Een slecht plan, lijkt mij.

De stap van water naar warmte is klein. Ik was verheugd over het besluit van de ministerraad dat warmtebedrijven in publieke handen horen. Net als water is warmte een mensenrecht.

De grote energiebedrijven zijn het niet eens met de minister. Ik vroeg mij af welke stem wij horen in de bezwaren. Eneco is in handen van twee Japanse bedrijven: Mitsubishi en Chubo Electric Power. Eneco is zelf weer deels eigenaar van Greenchoice. Vattenfall is 100 procent eigendom van de Zweedse staat. Ik weet niet met welke financiële opdracht ze buiten Zweden werken. Essent heeft via RWE en E.on bijna vierhonderd eigenaren en aandeelhouders, waaronder BlackRock en de Vanguard Group. BlackRock heeft een belegd vermogen van 10.000 miljard dollar, 10 procent van het bruto mondiaal product. Ik neem het investeerders en aandeelhouders niet kwalijk dat zij alles in het werk stellen om het rendement op hun vermogen te vergroten.

De vraag die daarom gesteld moet worden is welke gevolgen de focus op bedrijfsrendement heeft voor onze inwoners? In het kader van een Proeftuin-project hebben wij een gedetailleerde en transparante analyse gemaakt van het grote verschil tussen de businesscase van een private en een publieke partij voor de exploitatie van een warmtenet. Dat verschil bleken te worden veroorzaakt door twee factoren. Ten eerste natuurlijk het vereiste rendement. De private partij ging uit van 20 procent, de publieke partij van 0 procent. Maar dat verklaarde slechts een klein deel van het verschil. Veel meer invloed had de beprijzing van risico’s. Daardoor liep het verschil op tot ver boven de 5 miljoen.

Wie moet hier uiteindelijk voor opdraaien? Deze column is te kort om deze vraag in alle nuances te beantwoorden. Eén ding staat wat mij betreft wel vast: wij hebben als overheid de taak om te voorkomen dat de opbrengsten van warmtelevering terecht komen in de ‘luie rivier’ of ‘lazy river’ van ons ontspoorde financiële systeem. Deze perfecte omschrijving komt uit het project ‘Het waterwerk van ons geld’ van Carlijn Kingma met behulp van vele financieel deskundigen.

Ik hoop dat het besluit van de ministerraad ondanks de stevige lobby van de grote energiebedrijven wordt overgenomen door de Tweede Kamer. Ik hoop ook ik geen spandoeken hoef te maken met: ‘Liever een graadje kouder dan meebetalen aan de nieuwe villa van de aandeelhouder.'