De rivierkreeft als zondebok

Waterschappen strijden tegen de geschaarde exoten

De waterschappen zoeken hardnekkig naar een oplossing voor het rivierkreeftenprobleem. Eigenlijk vinden ze dat het ministerie van LNV verantwoordelijk is. Maar óók speelt de vraag mee: is de Amerikaanse rivierkreeft stiekem een zondebok?

Wie in de Waddenzee op kokkels vist en voortdurend de zeebodem omploegt, houdt garnalen over. Wie van weilanden monochrome groene vlakten maakt, zit met duizenden ganzen. En wie steeds maar sloten maait en uitbaggert, krijgt een overdaad aan rivierkreeften. ‘Daarom is het ook een beetje onze eigen schuld’, zegt Bram Koese, rivierkreeftenexpert van het eerste uur. ‘Wij hebben bizar onnatuurlijke dynamische systemen gecreëerd. Het was wachten tot we een diersoort zouden krijgen die daarmee om kon gaan.’

Tot twintig jaar geleden was het Amerikaanse rivierkreeftenprobleem vooral een probleem voor de randstedelijke waterschappen. Maar inmiddels zitten zowat alle 21 waterschappen met deze geschaarde exoten in de maag, die vissen- en amfibieëneitjes eten, maar ook waterplanten afknippen. Dat schaadt de ecologische kwaliteit van de Nederlandse wateren, en laat dat nu net een criterium zijn voor de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) die 2027 als eindjaar heeft. ‘Dat duurt nog vier jaar’, zegt Martin Goosens, bij Hoogheemraadschap Rijnland de man van de rivierkreeften. ‘Maar wij als waterbeheerders zien dat eigenlijk al als morgen, hoor.’

Goosens vertelt dat de afdeling ‘bird control’ van luchthaven Schiphol een tijdje terug bij Rijnland op de stoep stond. De luchthaven heeft ook last van rivierkreeften, of beter gezegd van de meeuwen en kraaien die afkomen op het schaaldierenbanket in de sloten rond het vliegterrein. ‘Samen met ecologisch adviesbureau Waardenburg Ecology hebben we een ontwerp gemaakt voor een val waarin die kreeften lopen, zodat ze in bakken op het land terechtkomen waar medewerkers van Schiphol ze uit kunnen halen. We gaan testen hoe efficiënt dit vangsysteem werkt.’ Testen, ja. Want de oplossing voor het inmiddels al jaren slepende rivierkreeftenprobleem is nog lang niet definitief.

Hoogheemraadschap Delfland onderzoekt momenteel, samen met Wageningen University & Research, nieuw vangtuig. Daarmee moeten ook de kleine rivierkreeften uit het water gehaald kunnen worden, en dan zonder bijvangst. Maar die zoektocht is nog niet klaar, zegt Sandra Fraikin van Delfland. ‘Zeker niet. Er is nog geen ei van Columbus boven komen drijven.’ Delfland heeft daarnaast een beroepsvisser ingehuurd om rivierkreeften af te vangen. Ook dit is een test, om te zien of het mogelijk is het aantal dieren onder een kritische grens te krijgen. ‘We weten door deze afvangproef dat je echt intensief aan de gang moet om maar een deuk in een pakje boter te slaan’, zegt Sandra Fraikin. ‘Het is een gigantische operatie als je dat in alle wateren wilt doen.’

Hoogheemraadschap Rijnland is daarnaast een van de waterschappen die een ander maaibeleid heeft ingezet. Eigenaren van watergangen, zoals gemeenten en boeren, mógen een deel van de oevervegetatie laten staan. Martin Goosens herinnert zich de kritiek van expert Bram Koese op verregaand maaien: ‘Hij zei dat het eigenlijk van de gekke is om ieder jaar die waterplanten eruit te halen, omdat vissen hun eitjes op die waterplanten afzetten en vissen de natuurlijke vijanden van rivierkreeften zijn. Maar het is lastig om een onderzoeksgebied te vinden om te zien welk effect een ander maaibeleid heeft op het aantal rivierkreeften. We zijn in gesprek met de Universiteit Leiden om een onderzoek te doen in een poldergebiedje boven Leiden.’

Flutslootjes

Daar komt nog bij dat de meetgegevens niet op orde zijn. Bram Koese verwijt dat de Kaderrichtlijn Water (KRW). ‘De KRW is geïmplementeerd in 2000’, zegt hij, ‘en dat is een enorme trendbreuk geweest in de biologische meetseries in Nederland. Aan de lidstaten werd voorgeschreven om te focussen op een aantal waterlichamen. Daardoor zijn veel meetpunten verplaatst naar grotere stroomgebieden, zoals de Drentsche Aa en de Oude Rijn.

Maar die kreeften zitten in flutslootjes in het achterland van een polder. Daar zijn al jaren bijna geen meetseries meer van. We hebben onszelf in de voet geschoten. Door dat gebrek aan meetpunten is het moeilijk een relatie te leggen tussen rivierkreeften en de afname van waterplanten. Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard gaat nu los van de KRW-eisen een monitoring van rivierkreeften en waterplanten opzetten. Veel waterschappen volgen dat voorbeeld.’

Op last van Europa is de Nederlandse regering verantwoordelijk voor de bestrijding van exoten. Of als dat niet lukt: de beheersing ervan. De verwachting is nu dat de Amerikaanse rivierkreeften niet meer uit Nederland verdwijnen, dus moet de populatie in proportie blijven. De regering verlaat zich dan op de Visserijwet, die voorschrijft dat alleen beroepsvissers de gewenste fuiken en tuigen mogen uitzetten. Maar de waterschappen willen niet afhankelijk zijn van beroepsvissers. Ten eerste omdat er te weinig van zijn. Ten tweede omdat zij andere belangen dan de waterschappen kúnnen hebben. ‘Ik zeg niet dat het zo is, maar het kan zo zijn’, zegt Sandra Fraikin van Delfland.

Een beroepsvisser wil misschien wel niet dat de rivierkreeften helemaal verdwijnen. Daarnaast is het voor hem niet rendabel ook de kleinere rivierkreeften te vangen. Fraikin wil daarom een speciale vangdienst. ‘De waterschappen vinden dat de verantwoordelijke partij, het ministerie van LNV, het kreeftenprobleem moet oplossen’, zegt zij. ‘Dat zou kunnen met een gespecialiseerde dienst, net zoals de muskusrattenvangers.’

Kreeftenpest

De Amerikaanse rivierkreeften zijn hardnekkige dieren. Anders dan hun voorganger de Europese rivierkreeft, die eraan onderdoor ging, zijn ze niet vatbaar voor de kreeftenpest. Ze kunnen zelfs leven van slib, en dragen honderden eitjes mee onder de staart.

Tegelijkertijd hebben ze genoeg vijanden. Los van de meeuwen en kraaien bij Schiphol, worden ze bejaagd door snoeken en futen. In de Molenpolder bij Utrecht wordt om die reden geprobeerd die dieren in het watergebied terug te laten keren. En als oever vegetatie minder strak wordt weggemaaid, kunnen in die waterplanten libellelarven, roofwantsen en geelgerande waterkevers opgroeien. Zij eten de rivierkreeftenjongen als deze slechts millimeters groot zijn.

Zou het ook een oplossing zijn als rivierkreeften niet meer levend verhandeld worden, maar ingevroren over de toonbank gaan? Expert Bram Koese denkt van wel. Kijkend naar de kaart valt het hem op dat de rivierkreeft zich juist niet als een olievlek verspreid. Vanaf de negentiende eeuw is de Amerikaanse rivierkreeft in Europa met opzet uitgezet. En waarschijnlijk gebeurt dat nog steeds.

Dader onbekend

‘Als je de kaart erbij pakt, zie je al die eilandjes van introducties’, zegt Koese. ‘Het gaat in Nederland om tientallen plekken, natuurlijk allemaal stiekem. De daders zijn nooit bekend. Je ziet op de kaart een nieuw stipje in Friesland (de gestreepte Amerikaanse rivierkreeft), een nieuw stipje op Vlieland (de marmerkreeft), in het dal van de Hunze (ook de gestreepte Amerikaanse rivierkreeft), de geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft bij Heerhugowaard, de geknobbelde bij Dronten. Als je de verkoop van die levende beesten nou eens indamt, dan gaan die achteloze introducties naar beneden. Je ziet dat de rivierkreeft die het meest wordt verhandeld, dat is de rode Amerikaanse rivierkreeft, verreweg het meest op nieuwe plekken verschijnt. Dat is de winnaar van de consumptiemarkt; hij wordt snel groot, en heeft veel vlees.’

Tot slot, hoe belangrijk is het dat de Amerikaanse rivierkreeft verdwijnt? Zo duidelijk is dat niet, zegt Bram Koese. ‘Dit is een dankbaar zondebokdossier. Het is fijner als jij de rivierkreeften de schuld ervan kunt geven dat de sloten er slecht aan toe zijn, dan dat je zegt dat we minder mest moeten uitrijden over het land.’ ‘In mijn ogen wordt de rivierkreeft soms als een zondebok aangewezen voor de achteruitgang van de ecologische waterkwaliteit’, zegt ook Martin Goosens van Rijnland. ‘Dat is om het makkelijk te maken.

Maar meer factoren zijn dan van belang. We hebben het al gehad over wat wij het “schonen” van de watergangen noemen. We zien ook dat wateren te veel voedselstoffen bevatten, door bijvoorbeeld de vermesting. Soms zien we ook watergangen met heel veel vissen erin, die de bodem opwoelen en het water troebel maken. Of de rivierkreeften nou voor nul of voor 100 procent verantwoordelijk zijn voor de achteruitgang; ik weet het niet. De waarheid zal ergens in het midden liggen.’