Overheid moet nog hard werken aan openheid

Op 1 mei is de Wet open overheid (Woo) drie jaar geworden. Maar volgens Guido Enthoven en Martijn Bennis is het pas tijd voor taart als deze wet haar beloften op het gebied van ‘openbaar, tenzij’ inlost. Zij maken drie jaar na de inwerkingtreding van de Woo een tussenbalans op.

Thorbecke

Op 1 mei 2022 trad de Wet open overheid (Woo) in werking. Daarmee lijkt openbaarheid van bestuur een relatief jong fenomeen, maar dat klopt niet. De voorganger van de Woo – de Wet openbaarheid bestuur (Wob) – dateert van 1980. En veel langer geleden (1847) pleitte de liberale staatsman Johan Rudolph Thorbecke al voor meer transparantie in het openbaar bestuur: ‘Zoolang wij in ons gemeentewezen publiciteit missen, zal de groote weg tot verbetering zijn gesloten.’

Weerstand

Thorbecke was op dat moment gemeenteraadslid in Leiden en ergerde zich aan het gebrek aan openbaarheid van het werk in de raad. Hij maakte zich sterk om de begroting openbaar te maken en kreeg daarbij veel weerstand. In dit essay maken we drie jaar na de inwerkingtreding van de Woo een tussenbalans op langs twee lijnen: informatiebehoeften en openbaarmaking op verzoek.

Burgers

Naar schatting is op rijksniveau ongeveer 35 procent van alle Woo-verzoeken afkomstig van burgers. In grote gemeenten lijkt het aandeel van burgers in het aantal Woo-verzoeken groter. Bij gemeenten in het algemeen gaan Woo-verzoeken vooral over ruimtelijke ontwikkeling, bouwplannen, asielopvang en windmolens. Ongeveer 30 procent van de Woo-verzoeken op nationaal niveau wordt gedaan door journalisten. Met soms tienduizenden lezers voorzien zij met hun artikelen in een bredere maatschappelijke informatiebehoefte.

Niet goed

Het inwilligen van Woo-verzoeken gaat echter nog niet goed. Maatschappelijke organisaties en kennisinstellingen wijzen op de lange doorlooptijden en de moeizame afhandeling. Ministeries doen gemiddeld 188 dagen over het beantwoorden van een Woo-verzoek, zo bleek uit een recent onderzoek van de Open State Foundation (OSF), de Universiteit van Amsterdam en het Instituut Maatschappelijke Innovatie (IMI). De maximale wettelijke termijn is 42 dagen, met een mogelijke verlenging voor het vragen van zienswijzen. Dat betekent dat ministeries ruim vier keer meer tijd nemen dan de maximale wettelijke termijn. Slechts 17 procent van de verzoeken wordt op tijd beantwoord. Bij provincies en gemeenten bedraagt de gemiddelde beantwoordingstermijn ongeveer 80 dagen.

Opvallend

Vaak wijst men dan naar de grote en omvangrijke verzoeken. Dat speelt zeker een rol, maar uit hetzelfde onderzoek blijkt iets opvallends: omvangrijke verzoeken worden soms verrassend snel afgehandeld, maar verzoekers moeten soms een jaar wachten om uiteindelijk maar twaalf pagina’s te ontvangen. Dat doet vermoeden dat er regelmatig andere overwegingen in het spel zijn. Daarbij bewijzen gemeenten als Amstelveen (30 dagen) en Barneveld (39 dagen) dat het mogelijk is om binnen de wettelijke termijn te blijven.

Veel sneller

Ook de gemeente Amsterdam – in termen van omvang, lastige dossiers en complexiteit van de informatiehuishouding vergelijkbaar met een ministerie – laat zien dat het mogelijk is om Woo-verzoeken veel sneller af te handelen. Enkele jaren geleden duurde de afhandeling van een Woo-verzoek daar gemiddeld 137 dagen; in 2023 was dit teruggebracht naar 63 dagen.

Gaten

Regelmatig wordt de tekortschietende informatiehuishouding als excuus gebruikt voor de late beantwoording. Maar voor de meeste aanvragen volstaat het zoeken in het documentmanagementsysteem (DMS), een netwerkschijf en in enkele mailboxen. OSF en IMI berekende in een eerdere studie dat een doorlooptijd van 42 dagen goed mogelijk is. De sleutel ligt voor een groot deel in het stroomlijnen van het proces en het voorkomen van ‘gaten’ in het afhandelingsproces. Dan moet de minister, burgemeester of bestuursraad daar ook actief op sturen.

Veelvragers

Daartegenover klagen ministeries en gemeenten over omvangrijke verzoeken en over misbruik door ‘veelvragers’. Opmerkelijk is dat er vanuit de betrokken overheden grote woorden worden gebruikt. ‘Soms moeten duizenden documenten worden ­geleverd, of miljoenen pagina’s worden doorzocht’, verzucht een ambtenaar van het ministerie van Financiën in een IMI-onderzoek. De problematiek is echter nog nergens inzichtelijk gemaakt. Ook de definitie van misbruik verschilt nogal. Sommige overheden vinden het al misbruik van de Woo indien een burger of bedrijf naar de achterliggende documenten vraagt als een vergunning wordt geweigerd.

Lees het hele essay deze week in BB10, of (straks) online.

De auteurs: Guido Enthoven is directeur van het Instituut Maatschappelijke Innovatie (IMI). Martijn Bennis is interim-voorzitter van de Maatschappelijke coalitie Over Informatie.