De frustratie van fout profileren

Ik heb lang met veel plezier in een supermarkt gewerkt. Zakken chips in de schappen proppen, al dan niet volgens het bekende maar bewerkelijke FIFO-systeem: first in, first out. Nog altijd als ik boodschappen doe en iets uit een net gespiegeld schap pak, herstel ik uit beroepseer de spiegel.

In die jaren leerde ik dat de marges in zo’n supermarkt best smal kunnen zijn. Wanneer wij als luie pubers met z’n allen een half uurtje slomer werkten, zette dat druk op de cijfers. Winkeldiefstal was daarnaast een serieuze kostenpost. Diefstal komt niet alleen vrij vaak voor, als je een georganiseerde bende over de vloer krijgt, gaat het echt hard.

Voor wie het wil weten: niet elke spotgoedkope fles shampoo op de markt is echt van een restpartij. Spannend werd het, als bij ons de winkeldievenvanger aan de slag ging. Dat was de broer van de eigenaar, met sterke opvattingen over mijn en dijn. Vanuit een kantoortje met spiegelruiten hield hij via een stelsel van ingenieus opgehangen spiegels met een verrekijker de hele winkel in de gaten. Hij kon de klanten vrij nauwkeurig volgen. Als dan assistentie voor een niet bestaande kassa werd omgeroepen, was het raak. Dan mochten we allemaal naar voren hollen om naar bevind van zaken te helpen bij de burgerarrestie.

Ik heb vrij regelmatig bij die dievenvanger in dat kantoortje gezeten. En ik leerde daar de beginselen van wat nu profilen heet. In alle gradaties van het vak. Een deel was objectief en neutraal: wie zijn boodschappentas voor zijn mandje houdt, kan gemakkelijk dingen in zijn tas laten glijden, in plaats van in het mandje doen. En een deel was objectief doch niet neutraal. Een Oost-Europees uiterlijk bij het shampoorek kon op zijn warme aandacht rekenen. En ten slotte was er nog de persoonlijke zwarte lijst van klanten waarvan hij zei te weten dat ze stelen, maar hij had ze alleen nog nooit kunnen betrappen.

Telkens als er discussie oplaait over foute profilering door de overheid, moet ik weer aan hem en zijn praktijken terugdenken. Vooral als de verontwaardiging zich lekker makkelijk toespitst op de individuele uitvoerders die feitelijk de foute zoektermen zitten in te kloppen. Tegen hen moet dan altijd onmiddellijk aangifte worden gedaan, zij hebben zich immers aan discriminatie schuldig gemaakt. En dat is ook zo. Maar vervolgens staan leidinggevenden hun handen in onschuld te wassen. Door eerst de norm flink te verhogen, en dan te zeggen dat je dáár niet aan voldoet. ‘Het idee dat in deze organisatie, stelselmatig en structureel opzettelijk 24/7 wordt gediscrimineerd, dát idee werp ik verre van mij….’

In een rechtsstaat vecht de overheid met één arm op de rug

Volgens mij is het probleem van profilen te ingewikkeld om er af en toe een ontspoorde uitvoeringsambtenaar voor aan de schandpaal nagelen, hoe terecht dat in een voorkomend geval ook moge zijn. Want het is niet zo dat de winkeldievenvanger uit mijn supermarkt nu per se zo intrinsiek racistisch was. Hij wist dat er Oost-Europese bendes actief waren en volgde daarom nauwgezet de verrichtingen van klanten die hij als potentiële bendeleden aanmerkte. Zo veel tijd om klanten te controleren had hij nu ook weer niet, en met een goed profiel heb je gewoon meer kans een grote vis te vangen.

Fout profileren gaat dan ook niet over de motieven van de individuele uitvoerder. Laat staan over medelijden met de terecht geprofileerde verdachte. Het probleem van profilen is de impact van het feit dat het gebeurt.

Want wat verwachten we van die Oost-Europees uitziende jongen die gewoon wat van zijn leven wil maken en de supermarkt binnen kwam om te solliciteren? Dat hij maar heeft te dulden vooreerst als crimineel te worden gezien, omdat zijn profielgenoten bovengemiddeld proletarisch zouden winkelen? Werkt het zo in dit land? In een rechtsstaat vecht de overheid met één arm op de rug, omdat we anders geen rechtsstaat meer zijn. Dat is nogal frusterend in de frontlinie. En daarom gaat het bij de verontwaardiging over onterecht profilen wat mij betreft niet alleen over uitvoerders die met twee vuisten knokken. Maar vooral ook om hun bazen die de rechtsstaat niet hebben verdedigd.