Alsof centraliseren altijd beter is

Nederland heeft een nationale obsessie met fraude als die wordt gepleegd door de onderkant van de samenleving. Het tillen van de fiscus is een goed verhaal voor op een verjaardag. Maar wie met wat gepruts op Marktplaats iets extra’s bij elkaar scharrelt terwijl hij in de bijstand zit, die bedreigt het draagvlak onder de verzorgingsstaat.

Tussen 2013 en 2019 verdrievoudigde het aantal meldpunten, becijferde de Volkskrant, tot een fijnmazig kliknetwerk dat jaarlijks negenduizend meldingen opvangt. Hoofdzakelijk over buurtgenoten die zwart werken of niet eerlijk zijn over hun woonsituatie. Wij zijn een volk van rancuneuze snitchers geworden. De grote vraag die blijft altijd: waar betaalt de buurman toch zijn huur van?

‘Toute nation a le gouvernement qu’elle mérite’, schreef de Le Maistre toen hij de Franse revolutie zag ontsporen in een terreurstaat. En dat principe geldt nog steeds: elk volk krijgt de regering die het verdient. In Nederland gaat veel geld naar het opsporen van bijstandsfraude. Terwijl de maatschappelijke schade van de geschatte belastingfraude of faillissementsfraude stukken groter is.

In dit licht is alle media-aandacht voor de handhavingspraktijk in het sociaal domein welkom. Om de nationale obsessie binnen de kaders van rechtsstaat te houden, moeten we in ieder geval weten wat daar gebeurt. Alle lof dus voor de keuze van onderzoeksplatform Investico in het onderwerp te duiken. Maar het verhaal dat onlangs een dagje meedraaide in de nieuwscyclus, stelde mij teleur.

Als we de onderzoekers moeten geloven, is het sociaal domein vergeven van ongeschoolde handhavers die met grote sleepnetten gegevens verzamelen over waterverbruik en pintransacties.

Ze verschaffen zich gretig toegang tot woningen om daar tandenborstels te tellen of wasmanden te inspecteren. Anders dan in het strafrecht mag de overheid in het bestuursrecht immers gewoon zijn gang gaan. En boven dit alles welft dan volgens Investico de ultieme oorzaak van de ellende: ‘Bijstandsgerechtigden zijn volledig overgeleverd aan de grillen van de gemeente. Dit zorgt voor een waaier aan willekeur omdat elke gemeente – afhankelijk van bestuurlijke mode of politieke voorkeur – dit op een andere manier doet.’

De obsessie is nationaal, het wantrouwen is lokaal

Nu zal ik de laatste zijn om te beweren dat er niets misgaat bij de handhaving in het sociaal domein. Daarvoor heb ik te lang bezwaarzaken gedaan. Maar een onderzoek dat hoofdzakelijk bestaat uit anekdotisch bewijs uit de jurisprudentie, geeft wel een vertekend beeld. Alsof iemand uit de rubriek ‘aanvullingen en verbeteringen’ opsomt welke leugens de krant zoal in het land brengt. Heel fair naar alles wat er wel goed gaat of de journalisten die dat oprecht proberen, is dat niet.

Bovendien is de voortdurende suggestie dat het strafrecht alles piekfijn op orde heeft, beperkt houdbaar. Dit weekend lazen we nog hoe één ambtenaar van Justitie en Veiligheid iemand voor 2,5 jaar onterecht in de gevangenis kan laten zetten. En de diskwalificatie van decentralisatie als grillen van een gemeente en georganiseerde willekeur, is ronduit gratuit. De gecentraliseerde opsporing van fraude met een uitwonendenbeurs voor studenten gaat in de praktijk niet heel veel anders. Nationale regelgeving is sowieso geen waarborg tegen bestuurlijke mode of politieke voorkeur. De verplichte 100%-boetes waren bedacht door minister Henk Kamp. En de stevig bekritiseerde regeling dat het weigeren van een huisbezoek gevolgen kan hebben voor de uitkering, kwam uit de koker van staatssecretaris Ahmed Aboutaleb.

Bijstandsgerechtigden zitten door onze nationale obsessie zeker in een buitengewoon kwetsbare positie. Maar ik denk niet dat centralisering daarvoor de oplossing is. De echte oplossing is niet minder gemeentepolitiek, maar meer. De obsessie is nationaal, het wantrouwen is lokaal. De verbinding tussen raadsleden en de concrete verhalen uit de samenleving hapert en die moet worden versterkt. Raadsleden zouden bijvoorbeeld terug in de bezwaarcommissies van het sociaal domein moeten. Of op een andere manier moet de kloof tussen de beelden van enerzijds luie fraudeurs en anderzijds prutsende handhavers worden overbrugd met waaier van variatie die zich daartussen bevindt.