Topambtenaren hebben het zwaar

Niemand snijdt graag in eigen vlees, ook topambtenaren niet. Als een bezuiniging politiek wordt, en zij buiten de besluitvorming worden gehouden, proberen ze van alles om het leed zoveel mogelijk te beperken. Of ‘stil verzet’ te plegen.

Onderzoek rol top bij bezuinigingen

Stel, en het is niet eens hypothetisch, dat uitlekt welke gevangenissen moeten sluiten omdat er flink moet worden bezuinigd. Gevangenisdirecteuren die bij de besluitvorming zijn buitengesloten – alleen de absolute top van het ministerie hakt de knoop door – reageren daar verschillend op. ‘Sommige gevangenisdirecteuren gingen op zoek naar anderen om hen te helpen om toch invloed uit te oefenen op dat proces, zoals de commissaris van de koning (cdk) of burgemeesters’, zegt de net gepromoveerde bestuurskundige Eduard Schmidt (Universiteit Leiden).

De directeuren hielden hun ‘partners in crime’ voor dat sluiting voor de gevangenis desastreus zou uitpakken voor de werkgelegenheid. ‘Gevangenisdirecteuren hebben aan cdk’s gevraagd: ik ben buitengesloten van het proces, maar misschien kunnen jullie proberen invloed uit te oefenen.’ Een ander ging juist superefficiënt werken om te kunnen laten zien dat ze de beste gevangenis zijn, in de hoop zo sluiting te kunnen voorkomen. ‘Beide topmanagers zijn dus uit op hetzelfde – de gevangenis openhouden – maar hanteren een totaal andere strategie, afhankelijk van de lokale context.’

‘Als je niet betrokken wordt in de besluitvorming en je kunt de verantwoordelijkheid van de bezuinigingen niet meer nemen voor jouw organisatie, dan komt de loyaliteit onder druk te staan en ga je kijken of er toch manieren zijn om het proces te beïnvloeden’, concludeert Schmidt op basis van zijn onderzoek. Zijn centrale onderzoeksvraag was hoe publieke managers binnen de Nederlandse overheid omgaan met bezuinigingen gericht op hun eigen organisatie. ‘Er zijn heel veel factoren die beïnvloeden hoe managers handelen, maar wat je ziet is dat op het moment dat een bezuiniging heel politiek wordt, de taak voor de topambtenaren steeds moeilijker wordt.’

Lekken
Voor zijn onderzoek sprak hij bijna honderd overheidsmanagers van verschillende ministeries die in verschillende mate in eigen vlees moesten snijden. Het waren ministeries die onder Balkenende, Rutte I en II fors moesten bezuinigen. Namen noemen van ministeries kan hij niet; hij heeft anonimiteit beloofd, uitgezonderd de Dienst Justitiële Inrichtingen. De topmanagers die hij sprak voelden zowel druk van boven (de absolute top) als van beneden. Duidelijk werd dat bezuinigingen lastig zijn te verkopen als je als topmanager geen invloed op het proces kunt uitoefenen. Er is dan veel meer weerstand om met de bezuiniging mee te gaan. ‘Aan de ene kant is het te begrijpen dat niet iedereen wordt meegenomen in verband met het gevaar tot lekken, maar door topmanagers hun zegje te laten doen, voorkom je dat bezuinigingen in de sector zelf weerstand oproepen.’

Schmidt legde verschillende leiderschapsstijlen naast elkaar en keek wat voor soort leiderschapsgedrag zichtbaar werd tijdens bezuinigingen. ‘Dan zie je dat het afhangt van de ernst van de bezuiniging.’ Op het moment dat er sprake is van heel grote bezuinigingen die ten koste gaan van de werkgelegenheid, zoals bij de gevangenissen, dan wordt het leiderschap heel erg gecentraliseerd naar de top. Die top neemt de beslissingen en stort dat als het ware uit over de rest van de organisatie. ‘Het vervolgens werkbaar maken van de veranderingen vraagt een ander type leiderschap. Daarvoor zijn mensen nodig die ervoor moeten zorgen dat, ondanks dat het vervelend is wat er gaat gebeuren, medewerkers wel mee gaan doen en uiteindelijk de bezuiniging omarmen.’

Hoewel Schmidt de topambtenaren van het rijk onder de loep heeft genomen, valt wel een parallel te trekken met de rol van gemeentesecretarissen. ‘Die hebben net zo’n ingewikkelde positie. De gemeentesecretaris heeft ook te maken met medewerkers die wat vinden van bezuinigingen, met politieke superieuren en met actoren van buiten.’ Hij hoopt met zijn onderzoek begrip te krijgen voor de lastige positie van topambtenaren in tijden van bezuinigingen.