'Gemeenten meer en meer uitvoeringsorganisaties'

De Raad van Europa merkt dat nationale overheden tijdens crises maatregelen nemen die de autonomie van lokale overheden aantasten. Ook in Nederland. De Europese waakhond voor mensenrechten roept nationale overheden op om ook tijdens crises de lokale overheden te consulteren en ze niet overmatig te controleren. Hoe het rijk nu maatregelen neemt is volgens Leen Verbeek, lid van het congres van lokale en regionale overheden van de Raad, ‘discutabel’.

Rij aan crises

‘In plaats van af en toe een incidentele crisis, is er een rij aan crises zoals de economische crisis, de huidige pandemie en de ecologische crisis’, zegt Verbeek, die ook commissaris van de koning in Flevoland is. ‘Wij zien dat deze crises argumenten zijn voor landelijke overheden om maatregelen te treffen die de autonome bevoegdheden voor gemeenten en provincies aantasten. Ze duwen bijvoorbeeld gemeenten steeds meer in een uitvoerende rol.’

Tijdelijk en gepast

De Raad van Europa roept nationale overheden op om ook in crisissituaties het Europees Handvest inzake Lokale Autonomie te respecteren (Verbeek is rapporteur voor dit advies). Dat handvest bepaalt onder andere dat lokale autoriteiten voor zover mogelijk ‘tijdig en op gepaste wijze’ worden geraadpleegd over zaken die hen raken en ‘over de manier waarop de herverdeelde middelen aan hen zullen worden toegewezen’.

Als landelijke overheden het handvest negeren, moeten ze zich tegenover de raad verantwoorden, maar die merkt dat de overheden dat niet altijd doen. In geval van Nederland noemt Verbeek het voorbeeld van de burgemeesters in de huidige coronapandemie: ‘Er wordt gezegd dat overlegd is met de burgemeesters en die zijn weliswaar het juridische boegbeeld van gemeenten, maar gemeenteraden en colleges staan buitenspel.’

Compensatie nieuwe taken

‘Er worden ook allerlei besluiten genomen die direct invloed hebben op het functioneren van gemeenten of hun compensatie bij nieuwe taken.’ Ook zie je excessive supervision bij allerlei onderwerpen.’ Lokale overheden hebben steeds minder beleidsvrijheid, maar het handvest bepaalt dat het toezicht van delegerende overheden niet mag leiden tot het ‘belemmeren van lokale overheden in het uitoefenen van een zekere mate van discretionaire vrijheid’.

Vandaag meldde Binnenlands Bestuur dat het rijk geen geld geeft om de gemeentelijke financiële tekorten op de jeugdzorg te dichten. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), boos en teleurgesteld, zet arbitrage in. 

Een rapport van Berenschot concludeerde begin deze week, op basis van de begrotingen van Zuid-Hollandse gemeenten, dat het aandeel van taakvelden waar gemeenten ‘veel beleidsruimte’ hebben is teruggelopen van 40,6 procent in 2011 naar 25,2 procent in 2019. ‘Gemeenten klagen daar terecht over’, zegt Verbeek, ‘dat worden meer en meer uitvoeringsorganisaties’.

Overleg

‘Het valt in Nederland te relativeren, maar het is niet zo dat wij braaf zijn. Het is natuurlijk waar dat er tijdens crises leiding is. Het gaat echter om de manier waarop.’ Er zijn periodes van veel decentralisatie en vervolgens periodes dat de regering bevoegdheden weer terughaalt. ‘Als maatregelen het functioneren van lokale overheden raken dan moeten nationale overheden dat in overleg doen. Anders is dit in strijd met het Europees handvest van lokale autonomie’, zegt Verbeek.

Wat kunnen overheden met de oproep? Verbeek: ‘Het geeft rugdekking aan organisaties zoals de VNG. Dit raakt bijvoorbeeld ook de discussie rondom de decentralisatie van de Jeugdzorg, alhoewel dat niet om een crisis gaat. Verantwoordelijkheden worden over de schutting gekieperd en er moet tegelijkertijd op allerlei plekken worden bezuinigd terwijl de verantwoordelijkheid eerst bij het rijk lag.’