Energietransitie is vooral veel pionieren

Gemeenten hebben een belangrijke rol in de energietransitie, maar lopen aan tegen ontbrekende, complexe, onbekende kaders. Het wiel moet meermaals worden uitgevonden. En ook blijkt de materie ‘weerbarstig’.

‘Ik merk dat er heel veel onduidelijkheid is. Gemeenten weten niet waar ze moeten beginnen of welke aspecten vooral niet over het hoofd gezien moeten worden.’ Aan het woord is advocaat José Jochemsen- Vernooij van Hekkelman Advocaten. Met haar expertise in civiele vraagstukken bij duurzame energieprojecten, contracteren bij gebiedsontwikkelingen en pacht werkt ze veel voor gemeenten aan vraagstukken rondom de energietransitie. In de praktijk merkt ze dat gemeenten hierin een belangrijke rol hebben, maar ook dat de materie ‘weerbarstig’ is.

Reden om met haar collega Stan Wannet voor gemeenten eens alles qua tips op een rij te zetten met betrekking tot het contracteren over zonne- en windparken. Helemaal nu het streven is om 45 procent van de energie duurzaam op te wekken in de EU in 2030. Een belangrijke tip voor gemeenten daarin is in kaart te brengen in welke hoedanigheid de gemeente contracteert en welke mogelijkheden dat biedt bij lokale duurzame energieprojecten. Jochemsen-Vernooij begeleidde het hele traject rond de aanleg van een drijvend zonnepark in het Gelderse Druten. Niet zomaar een zonnepark, maar het grootste park ter wereld, buiten China. De ruim 56.000 zonnepanelen in de zandwinplas leveren groene stroom voor zo’n 8.000 huishoudens. De gemeente Druten wil in 2040 energieneutraal zijn en het zonnepark moet daar direct aan bijdragen.

Een ‘prachtig project’, aldus Jochemsen- Vernooij, en voor de energietransitie spelen er dan meerdere dingen, waarbij de rol van de gemeente relevant is bij de onderhandelingen met de projectontwikkelaar. ‘ De gemeente kan met twee verschillende petten op afspraken maken. De pet van bevoegd gezag of, zoals in Druten, van grondeigenaar. ‘Als grondeigenaar kom je in een breder kader, met meer contractuele mogelijkheden, maar dan moet je bijvoorbeeld wel rekening houden met het Didam-arrest.’

De Hoge Raad heeft dit jaar namelijk bepaald dat de overheid grond die zij in eigendom heeft over het algemeen niet onderhands mag verkopen, tenzij er slechts één serieuze gegadigde is. ‘De gemeente is als grondeigenaar, dus ook bij privaatrechtelijk handelen, gebonden aan de algemene beginselen van behoorlijk bestuur. Die verschillende petten maken een verschil in uitgangspositie en dus is het heel relevant voor gemeenten om die in kaart brengen.’

Daarbij wordt vaak al in een vroeg stadium in een visie vastgelegd of en waar een gemeente gronden geschikt vindt voor energieprojecten. Een ontwikkelaar ziet die mogelijkheid ook en wil zeker stellen dat hij twee á drie jaar de gelegenheid heeft om zaken te regelen, zoals het verkrijgen van planologisch toestemming, legt Jochemsen-Vernooij uit. Vaak worden daarvoor overeenkomsten met grondeigenaren gesloten en wordt daarna bij de gemeente geïnformeerd naar de mogelijkheden. ‘Een ontwikkelaar wil geen kosten maken, terwijl zij het risico loopt dat de eigenaar zegt: nee, ik heb al een afspraak met anderen.’ Met een gemeente kan dan in kaart worden gebracht welke planologische toestemming er nodig is. ‘Echter, in de huidige tijd worden daarbij ook vraagstukken zoals de beschikbaarheid van het netwerk of alternatieven voor het terugleveren van de opgewekte energie relevant.’

Solistisch

Maar als gezegd, voor gemeenten is er nog heel veel onduidelijk. Een kleine gemeente, zoals Druten, wordt geconfronteerd met de ontwikkeling van een groot zonnepark. Jochemsen-Vernooij: ‘Dat heeft een enorme impact op het ambtelijk apparaat. Door ons er vroeg bij te betrekken, konden zij gebruik maken van de kennis en ervaring van andere duurzame energieprojecten. Hierdoor wordt bij de gemeente voorkomen dat alles op het bordje van één persoon komt. Als je niet eerder zo’n traject hebt doorgelopen of op de hoogte bent van de laatste ontwikkelingen, dan ben je vaak niet bekend met belangrijke elementen die juridisch kunnen worden geborgd.’

Druten kreeg het grootste zonnepark buiten China

Een andere les is om vroeg te communiceren met omwonenden, zodat er weinig vertraging wordt opgelopen. Ook dit vraagt weer een extra belasting van het ambtelijk apparaat. Ervaringen kunnen daarbij een deel van die belasting opvangen. ‘Ontwikkelaars hebben vaak meer ervaring en kunnen gemeenten overrompelen door bijvoorbeeld het kostenverhaal ter discussie te stellen. Dat kan grote financiële consequenties voor een gemeente hebben, die juist juridisch te ondervangen zijn.’

Alles opnieuw uitvinden hoort bij een transitie

Een samenwerking tussen overheden tijdens deze energietransitie kan noodzakelijk zijn, maar José Jochemsen-Vernooij merkt dat gemeenten vaak toch solistisch te werk gaan. ‘Vaak spelen projecten binnen gemeentegrenzen. Je kunt dan hoogstens kennis delen tussen overheden, maar voorkomen moet worden dat onnodige overleggen weer een te zwaar beslag leggen op het ambtelijk apparaat.’ Overigens worden wel samenwerkingsovereenkomsten gesloten met overheden onderling met een grondpositie in dat gebied. ‘Dan richten ze samen een entiteit op om het project gezamenlijk te realiseren. Bovendien kan het voor de participatie gewenst zijn om samen met die ontwikkelaar een entiteit op te richten.’ Het is dan handig om duidelijke afspraken te maken over de kosten van het voortraject. ‘Vooral als onzeker is of het project er komt. Breng sowieso eerst alle haken en ogen in kaart.’

Elektriciteitsnet

Jochemsen-Vernooij neemt ook altijd een bodemparagraaf op in de overeenkomsten. ‘Voor het verwijderen van energieparken aan het eind van de exploitatieduur, wil je aan de omgeving uit kunnen leggen dat je daarvoor hebt opgenomen wie daartoe verplicht is en welke zekerheid daarvoor is gesteld.’ Maar ook wie er verantwoordelijk is bij een calamiteit of mogelijke bodemverontreiniging. ‘Partijen moeten opnemen wie het aanspreekpunt is en wie zaken gaat herstellen. Stel de omgeving gerust door op te nemen hoe er gehandeld wordt bij die calamiteiten om daarmee gezondheids- en milieurisico’s zoveel mogelijk in te perken.’

Het meenemen van de omgeving in de plannen moet niet onderschat worden. ‘De ontwikkelaar heeft een afspraak met de grondeigenaar, maar de gemeente kan daar ook bepaalde eisen stellen en een standpunt daarover innemen. Daarmee kan de gemeente een project ook versnellen en gaat de energietransitie sneller. Participatie en communicatie spelen een belangrijke rol.’ En dan speelt op dit moment zeker ook het probleem van congestie op het elektriciteitsnet. Het net is te vol en oorspronkelijk niet gemaakt voor het terugleveren van energie.

Gemeenten hebben onbewust middelen in hun handen om partijen daarbij te helpen. Een voorbeeld is het wijzen op cable-pooling: een zonnepark en een windturbine kunnen bij elkaar worden gerealiseerd, waardoor ze van dezelfde verbinding gebruik kunnen maken. Immers, zelden schijnt de zon volop en waait het hard tegelijk. En dat geldt ook voor dynamisch terugleveren. ‘Er is vaak wel ruimte op het net buiten de piekmomenten. Voor ondernemers is dat interessant om toch te kunnen starten met het opwekken van duurzame energie. Helemaal als daarbij nog los batterijopslag wordt gebruikt of bijvoorbeeld het terugleveren aan een buurtinitiatief’, zegt de advocate.