Tompoucen eten tegen algoritme-angst

Wat heeft het eten van een tompouce te maken met de inzet van algoritmes in de publieke sector? Mensen 'programmeren' om netjes tompoucen te eten zet beleidsmedewerkers op het juiste spoor voor een goed gesprek over algoritmisering.

In de publieke sector worden algoritmes een beetje eng gevonden, ondervindt Maranke Wieringa. Daarom bedacht de adviseur datagedreven werken bij adviesbureau Parell en buitenpromovendus bij de Universiteit Utrecht de oefening 'Heerlijk Eten Met Algoritmen'. De mensen die in deze demonstratie als 'computer' dienen, laten voor de duur van de oefening alle kennis varen, waaronder het verschil tussen links en rechts, het verschijnsel kleuren en de functie van bestek. 'Sommige mensen leven zich helemaal in in die rol van computer,' zegt Wieringa. 'Krijgen ze de instructie om iets weg te leggen, dan vliegt het door het lokaal.'

Algoritmisering

Het is een bekende opgave in een introductieles programmeren: geeft iemand exacte instructies om een boterham met pindakaas te smeren. Diegene voert de instructies zo letterlijk mogelijk uit. Het resultaat lijkt zelden op wat de instructiegever voor ogen heeft. 'Het "programmeren" van dagelijkse handelingen maakt de deelnemers bewust van de mogelijkheden en beperkingen van algoritmes', zegt Wieringa. 'Eén omgewisselde punt en komma en de computer begrijpt er niets meer van.'

Dat is niet alleen een nuttig inzicht voor studenten die een programmeertaal leren, maar ook voor beleidsmakers, realiseerde de algoritmedeskundige zich. De keuze voor de berucht oneetbare tompouce legt de lat nog wat hoger en geeft de oefening een Nederlands tintje. De oefening is onderdeel van een training over het nadenken over 'algoritmisering'. Dat is het fenomeen waarin organisaties hun processen en werkroutines veranderen rondom het gebruik van algoritmes in hun handelen en besluiten, waarbij ze afwegingen moeten maken over ethische dilemma's.

Fundamentele zaken

Gaandeweg ontdekken deelnemers dat ze sommige zaken in het tompouce-eetproces kunnen automatiseren en herhalen. Ze lopen tegen hun eigen aannames aan, zoals de aanname dat de 'computer' rechtshandig is. De oefening is een mooi vehikel om fundamentele zaken aan te kaarten, vindt Wieringa. 'Algoritmes functioneren als een soort tijdscapsule, waarin we vaak onbewust aannames, keuzes, waarden, normen en politieke kleur stoppen. Daar moet je vooraf over nadenken, want achteraf is het lastig aan te passen.'

Dat mensen achtergrondkennis en context verwerken in algoritmes, merken ze pas als blijkt dat het systeem die kennis mist. In termen van tompoucen: geen enkele deelnemer bedacht vooraf dat de ‘computer’ moet checken of de tompouce niet over datum was.

Keuzes maken

Wat deelnemers in ieder geval uit de oefening meenemen, is dat er meerdere manieren bestaan om een probleem aan te pakken. 'De Hema heeft een mooie stapsgewijze uitleg gemaakt van een aantal manieren om een tompouce te eten,' zegt Wieringa. 'Zo is er ook niet één manier waarop je een algoritmisch systeem inricht. Een algoritmisch systeem is het algoritme plus de sociale praktijk, de werkpraktijk en de organisatiecultuur. De wijze waarop je het algoritme inzet, maakt uit. Bij de vertaalslag van wet- en regelgeving naar beleidsuitvoering naar algoritmische uitvoering worden voortdurend keuzes gemaakt. Elke keer kies je een interpretatie en invulling ervan, maar die is tijdgebonden. Normen, waarden en opvattingen veranderen. Net als aan een tompouce zit er ook aan een algoritme een houdbaarheidsdatum. De training helpt organisaties onder meer om hier borging voor aan te brengen.'