De potentie van poep

Rioolwater geeft inzicht in onze volksgezondheid

In welke gemeente drinken de inwoners het meest? Waar komt veel obesitas voor? Waar stijgt het gebruik van fentanyl? In theorie valt het af te leiden uit rioolwaterdeeltjes. Het RIVM worstelt met de potentie van bruine data. En zoekt samenwerking met lokale overheden.

Uw ontlasting wordt in de gaten gehouden. Misschien door u zelf, maar in elk geval elders. Bij de meer dan 300 rioolwaterzuiveringsinstallaties die Nederland telt heeft het RIVM monsterkasten staan die 24 uur per dag ‘hapjes’ water uit het riool nemen. De waterschappen zorgen ervoor dat deze monsters bij het RIVM belanden, die de monsters onderzoekt om inzichten te krijgen in de volksgezondheid. Onder de vlag van de Nationale Rioolwater Surveillance werken de 21 waterschappen, de Unie van Waterschappen en het RIVM samen in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS).

Big brown data, het bruine goud … De Nationale Rioolwater Surveillance leent zich voor talloze woordspelingen. Programmamanager Janneke Verheijen van het RIVM heeft ze allemaal al eens gehoord. Ze begrijpt best dat mensen giechelig worden van de combinatie poep en data, maar uit rioolwaterdeeltjes is nu een maal ontzettend veel informatie te halen over de volksgezondheid. Zo veel dat er een ethische toetsingscommissie aan te pas moet komen om te bepalen of alles wat kan ook mag.

In de coronaperiode maakten de meeste mensen voor het eerst kennis met het idee dat monitoring van rioolwaterzuiveringen inzicht kan opleveren over de verspreiding van ziekten. COVID-19 is niet het enige virus dat op deze manier in de gaten wordt gehouden. Het gebeurt al veel langer met het poliovirus, op plaatsen waar minder mensen zich laten vaccineren tegen polio. Dat vormde de inspiratiebron voor de Nationale Rioolwater Surveillance, die van start ging in 2020 vanwege corona.

Pilots

Niet alleen infectieziekten zijn goed te monitoren via het rioolwater; ook antibioticaresistentie en de aanwezigheid van medicijnresten in het riool worden al langere tijd structureel gemeten. Daarnaast loopt er een aantal onderzoeken naar andere onderzoeksmogelijkheden. Dát er meer te meten valt, is bekend uit de literatuur. Al wil dat nog niet meteen zeggen dat het daadwerkelijk op grote schaal terug te zien is in de rioolwaterzuiveringssystemen. Sinds de druk van corona is verdwenen, is er meer ruimte om dat in pilots uit te proberen.

‘Op het hoogtepunt van de coronacrisis monitorden we vier keer per week alle rioolwaterzuiveringen in Nederland’, vertelt Verheijen. ‘Pas recent is het afgeschaald naar twee keer per week. Toen de oorlog in Oekraïne begon en de toestroom van migranten op gang kwam, hebben we ook de bestaande monitoring naar het poliovirus uitgebreid, want we wisten dat er eind 2021 polio was in Oekraïne.’ Inmiddels zijn de metingen van het poliovirus weer naar het reguliere niveau, maar opschalen blijft mogelijk als het nodig is.

Het RIVM onderzoekt of het zinvol is om influenza (griep) en het RS-virus (een vorm van verkoudheid die kleine kinderen doodziek kan maken) via de rioolwaterzuiveringen structureel in de gaten te houden. Een pilot om deze infectieziekten te volgen, loopt nu zo’n anderhalf jaar. ‘Gege vens uit het riool kunnen aanvullende informatie geven over de groep met milde griepklachten’, licht Verheijen toe. ‘Data over influenza zijn nu afkomstig van een aantal huisartsen en ziekenhuizen. De meeste mensen die met een griepje thuiszitten, komen echter niet bij de huisarts, maar ze gaan wel naar de wc. Gaat het om dezelfde griepvarianten als bij de klinische surveillance? Hoe verspreidt het zich?’

Leefstijl

Dat de Nationale Rioolwater Surveillance wordt ingezet om wat extra puzzelstukjes aan informatie over infectieziekten te verzamelen, zal weinig stof doen opwaaien. Het wordt iets anders als de bruine data privacygevoelige informatie bevatten. Rioolwaterdeeltjes kunnen zowel landelijk als op gemeenteniveau inzicht geven in het drugsgebruik, medicijngebruik of zelfs obesitas. Ook leefstijlfactoren zoals voeding, alcoholconsumptie en roken zijn goed te achterhalen met behulp van rioolwateronderzoek.

Als een partij zich meldt als opdrachtgever voor dergelijk onderzoek, is de volgende vraag of alles wat het RIVM kan, ook mag en gewenst is. ‘Omdat de Nationale Rioolwater Surveillance een nieuw instrument is, zijn we van het begin af aan heel zorgvuldig geweest met privacy’, zegt Verheijen. ‘Wij zijn niet AVG-plichtig, omdat de informatie niet te herleiden is naar het individu, maar dat betekent niet dat je geen verantwoordelijkheid hebt. Als je bijvoorbeeld vaststelt dat er veel meer drugs worden gebruikt in één gemeente dan in andere, dan is dat mogelijk toch een stigma.’

Daarom brengt een toetsingscommissie een advies uit over iedere nieuwe inzet van het instrument. In de commissie zitten adviseurs van de waterschappen en het RIVM, plus een onafhankelijke ethicus, gespecialiseerd in ethiek en water. Een stuurgroep van de samenwerkingspartijen bepaalt op basis van het advies of de pilot wel of niet doorgaat.

Drugs

Momenteel vinden er gesprekken plaats over een pilot over een vijftal drugs. Opdrachtgevers zijn de ministeries van Justitie en Veiligheid (J&V) en VWS, die meer zicht willen krijgen op Het is een relatief goedkope onderzoeksmethode drugsgebruik in Nederland. ‘De data zijn niet herleidbaar naar één individu, maar desondanks is hier sprake van een spanningsveld,’ zegt Verheijen. ‘Voor bijvoorbeeld bloedonderzoek moet je vooraf toestemming geven, maar je kunt niet weigeren om naar de wc gaan. Dus wij vinden dat er bij ons ook een verantwoordelijkheid ligt om daar zorgvuldig mee om te gaan.’

Het RIVM is van plan om te onderzoeken hoe de bevolking tegenover rioolwatersurveillance staat. Een onderwerp waar ze zelf graag onderzoek naar zou doen, is de aanwezigheid van zeer zorgwekkende stoffen in de leefomgeving, PFAS en bestrijdingsmiddelen. Met de Nationale Rioolwater Surveillance is het misschien mogelijk om een dwarsdoorsnede van het land te maken: waar is de concentratie hoog en waar niet? Verheijen: ‘Het is een relatief goedkope onderzoeksmethode. Niet invasief: je hoeft geen bloed of kweken af te nemen. Het heeft ook weinig impact op het individu.’

Maar ze kan niet zomaar aan de slag. ‘Wij proberen voorwerk te doen door in kaart te brengen wat er mogelijk is, maar uiteindelijk moet er ook een opdrachtgever zijn voor het werk dat we uitvoeren.’

Gemeente

Zou ook een gemeente zo’n opdrachtgever kunnen zijn? ‘Jawel. Het is weliswaar niet zo dat de rioolwaterzuiveringen één op één matchen met een gemeente, want het komt vaak voor dat één gemeente rioolwater naar drie verschillende zuiveringen stuurt, maar we hebben verdeelsleutels en gebruiken CBS-gegevens om het weer terug te rekenen naar gemeenteniveau.’

Eigenlijk zijn big brown data een nog grotendeels onontgonnen terrein. ‘Wij denken dat er misschien nog veel meer informatie in zit, waar wij niets van af weten’, zegt Verheijen. ‘Daarom werken we samen met heel veel partijen met hun eigen expertise. We zetten graag al die denkkracht in om te bekijken hoe je dit instrument zo optimaal mogelijk in kan zetten.’ Ze neemt de gelegenheid te baat om een oproep te doen. ‘Mocht je een goed idee hebben van wat we nog meer met dit instrument kunnen, neem dan vooral contact op.’