Ambtenaar: Rebel with a cause

Hoe wordt een ambtenaar een rebel op de werkvloer en waarom is dat zo belangrijk? In het boek ‘Challenge Your Professional Life’ verkennen consultancy- en investeringsbureau Rebel en uitgever Mendo dit idee en dagen de lezer uit het eigen rebelse pad te vinden in de minst creatieve, meest vastgeroeste plek die er is: het kantoor.

Teveel conventies
Een stimulerende werkomgeving is belangrijk, maar er bestaan teveel conventies die ambtenaren en andere professionals tegenhouden om het anders te doen, vinden Wout Korving en Lenny van Klink van Rebel. Conventies over hoe het hoort en hoe we dingen doen, zoals de verhouding tussen werkgever en werknemer, nut en noodzaak van regels en procedures of wie mensen beoordeelt op hun prestaties. Het boekenweekthema ‘rebellie en dwarsdenken’ bracht het bureau ertoe om dan eindelijk hun koffietafelboek uit te brengen over hun manier van werken. ‘Geen marketingboek dus. We willen de bekende afspraken ter discussie stellen’, aldus Korving. ‘Dat doen we al 18 jaar en we brengen zo ook veranderingen aan in organisaties. Daaruit ontstaan prachtige dingen en die willen we graag delen met de buitenwereld.’

Volgen regels zijn belangrijk
Een gemiddelde ambtenaar van de gemeente Den Haag zal niet alles uit het boek integraal kunnen overnemen, geeft hij toe. ‘Maar hij kan er wel stukjes uit pakken en ermee experimenteren. We willen mensen aan het denken zetten en het gesprek faciliteren over hoe werk op andere manier in te richten en je daartoe te verhouden.’ Dat kan leiden tot lager ziekteverzuim, meer arbeidsvreugde en hogere productiviteit. ‘Als we horen dat velen behoorlijk gefrustreerd werken, dan borrelt het bij ons. Wij gunnen onze ervaringen aan die professionals.’ Natuurlijk zijn wetten, regels en procedures heel belangrijk in ambtelijke organisaties, weet oud-ambtenaar Van Klink. ‘Het zijn ook fundamenten onder onze rechtsstaat. Het volgen van regels en procedures is erg belangrijk. Als je een kerncentrale opstart, dan doe je dat volgens de protocollen.’

Vrije geesten nodig
Tegelijkertijd worden maatschappelijk vraagstukken steeds complexer. ‘We zien een bundeling van vraagstukken in stedelijk gebied, zoals bereikbaarheid, luchtkwaliteit, maar ook multiproblematiek op sociaal gebied. Overheden worstelen met hoe daarop te acteren. Het is dan juist belangrijk om te rebelleren: er is een scheidslijn tussen wanneer regels en wetten volgen belangrijk is en wanneer een andere aanpak noodzakelijk is. Daarvoor heb je vrije geesten nodig. Regels zijn niet bedoeld om te innoveren, maar met dit soort vraagstukken moet je outside the box denken.’ Dat geldt ook voor het werkende leven, zegt Korving. ‘Ik gun ambtenaren te experimenteren met hoe het werkende leven in te richten en met andere vormen te werken. Waarom niet iedere maand een beoordelingsgesprek? En waarom niet meer variatie in de rollen van managers? Dat kan verrijkend werken.’

Ruimte voor rebellie
Van Klink vindt het een zegen om geen machtsrelaties te hebben binnen bureau Rebel. ‘In ambtelijke organisaties kan dat niet, want er is altijd iemand eindverantwoordelijk, maar ambtenaren kunnen wel beter floreren als hun kernkwaliteiten en passies worden gekoesterd en ze niet binnen bepaalde kaders hoeven te werken.’ In Rotterdam kregen professionals bijvoorbeeld meer vrijheid en waardering. ‘En dan zie je ze bloeien. Het leidde onder meer tot experimentele contractvormen met de private sector en het vormgeven van ingewikkelde woningbouwopgaves. Het gaat om lef, durf en ook ruimte voor rebellie. Het is lonend om uitstekende professionals op een goede manier hun werk te laten inrichten.’ Die ruimte krijgen ambtenaren doorgaans veel te weinig, maar vrijheid valt goed te organiseren. Korving: ‘Mensen van 25 of 30 jaar, die ruimte pakken om te doen waar ze goed in zijn, nemen mooie initiatieven die ik als ‘oudje’ niet zou kunnen nemen. Ze ondernemen andere dingen en je kunt ze die vrijheid geven om aan de slag te gaan. Zo bouw je sneller een brug naar doelgroepen burgers die je anders moeilijker bereikt.’

Bij middenmanagement heersen protocollen
Van Klink komt de erkenning voor andere manieren van werken vaak tegen in de top van ambtelijke organisaties en in de uitvoering. ‘Maar in het middenmanagement heersen vaak nog de budgetten, procedures, protocollen. Die tussenlaag moet zich ook uitgedaagd voelen, maar dan ‘past het niet in het budget, de spreadsheet of het jaarplan’. Hoe zorgen we dat zij die ruimte voelen? Door creatief te zijn en de uitdaging aan te gaan. Je moet ook verantwoording afleggen aan je baas en dan kan dat onzekerheid met zich meebrengen. Probeer toch die creativiteit en ruimte te pakken, waar het kan.’ Onder Nederlandse ambtenaren zit veel talent, weten de heren. Korving: we hebben een hele brede ambtenarij en de kwaliteit is uitstekend. We zijn gezegend met hooggekwalificeerde ambtenaren. Als die niet voldoende worden gemotiveerd om hun beste beentje voor te zetten en worden beloond om mee te neuriën en hun nek niet uit te steken, dan verlaten high potentials de ambtenarij. Niet vanwege het salaris, maar omdat ze gedemotiveerd raken. Er zijn heel veel rebellerende en goed weldenkende ambtenaren, maar de manier waarop overheden hen faciliteren kan flink verbeteren.’

Nieuwsgierigheid stimuleren
Nieuwsgierigheid maximaal stimuleren is dan noodzakelijk, aldus Korving. ‘Nieuwsgierig zijn waarom iets zo in elkaar zit, en die nieuwsgierigheid volgen en engagement en maatschappelijke interesse hebben. Dat zie je zeker in het publieke domein en dat vuur moet je aanspreken bij mensen. Waarom doen we dit zo? Kan dit ook anders? Hoe doen ze dat in andere landen? Durf nieuwsgierig te zijn en kom tot slimme crossovers.’ Rebellerende ambtenaren kunnen als ze hun nek uitsteken en er vol voor gaan de ruimte krijgen om hun ideeën uit te voeren. ‘Maar het kan ook bedreigend zijn voor andere medewerkers en zo kan weerstand ontstaat, zeker als het een keer niet helemaal goed gaat. Je ziet dat mensen dan ook wel naar de zijkant worden geduwd. Je moet je wel veilig kunnen voelen.’

Corona-app
Van Klink noemt als voorbeeld de ‘corona-app’. Innoveren in een crisis. Het idee nodigde bedrijven uit tot creatief denken. Dat gaat dan niet in één keer goed. Natuurlijk moet de app voldoen aan de privacyregels, daar is iedereen het over eens, maar de reactie was: helemaal mislukt. En dan wordt men de volgende keer terughoudend in creativiteit.’ Volgens Korving gaat het om de verhouding tussen urgentie om iets te veranderen en het absorptievermogen van wat een samenleving aankan. ‘Niet alleen maar rebelleren, maar er moet wel continu ruimte zijn om ter discussie te stellen of we op de goede weg zijn. Om innovatie door te zetten, zeg je dan: ‘Goed idee, maar er zijn argumenten om het nu niet te doen. Dan zet je iemand niet in de hoek, maar nodig je hem uit met nieuwe ideen te komen.’

Coronatijd: onbespreekbare dingen toch mogelijk
In de huidige coronatijd wordt pas echt duidelijk hoe belangrijk het voor een ambtenaar is om een rebel te zijn op de werkvloer. Volgens Van Klink maakt de coronacrisis zichtbaar dat onbespreekbare dingen toch mogelijk blijken, zoals thuiswerken, op afstand van de direct leidinggevende en digitaal overleggen. ‘Het is niet ideaal, maar het werkt. Er blijken dingen mogelijk die voorheen niet mogelijk waren. Dat voorbeeld moeten we vasthouden om ook na de crisis te kijken naar onze manier van samenwerken: misschien is er wel meer mogelijk dan gedacht?’ Mensen moeten in deze tijd het beste van zichzelf laten zien. ‘En dat lukt beter als je de ruimte voelt om je creativiteit aan de dag te leggen en ook kritisch zijn. De rol van de overheid is nu exorbitant groot. Wat betekent dat voor de ordening straks? Komt er een nieuw evenwicht of niet? Daarover moeten we nadenken.’ Bij Korving komt het woord leitmotiv op. ‘Wat wordt het leitmotiv waarlangs we het economisch herstel gaan structureren? En van daaruit slimme keuzes maken die bijdragen aan snel economisch herstel.’