Gemeenten worstelen met desinformatie

Gemeentesecretarissen, wethouders en raadsleden zien een toename aan misleidende informatie en maken zich zorgen op de impact ervan op de lokale democratie. Dat blijkt uit een quickscan van IenO Research in opdracht van het ministerie van Binnenlands Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Ze zouden onder meer geholpen zijn met een algemeen beschikbaar document met alle complottheorieën die in omloop zijn.

Desinformatie, misinformatie en complottheorieën

Het ministerie liet de quickscan uitvoeren om meer inzicht te krijgen in de aard, omvang en impact van misleidende informatie op gemeenten. Het onderzoek is onderdeel van het beleid voor de aanpak van desinformatie. 

Het onderzoek bestond uit een enquête onder gemeentesecretarissen, wethouders en raadsleden. Daarnaast vonden focusgroepen en diepte-interviews plaats. De respondenten werden bevraagd over hun afzonderlijk ervaringen met desinformatie (doelbewust verspreide misleidende informatie), misinformatie (onjuiste informatie die wordt gedeeld zonder schadelijke bedoelingen) en complottheorieën (een specifieke vorm van des- of misinformatie, waarbij mensen de overtuiging hebben dat bepaalde gebeurtenissen in het geheim zijn gemanipuleerd door machtige groepen met verkeerde bedoelingen). Het onderscheid bleek voor de deelnemers echter lang niet altijd duidelijk. In het onderzoek is aangesloten bij de belevingswereld van de respondenten en hun invulling van de begrippen. Daarom gebruiken de onderzoekers in het rapport de verzamelterm ‘misleidende informatie’.

Perceptie van misleidende informatie

Wethouders, raadsleden en gemeentesecretarissen hanteren dus geen eenduidige definitie van de begrippen. Het is voor hen soms ook lastig te beoordelen of en wanneer iets misleidende informatie is. Valt het bewust of onbewust verdraaien van informatie om een standpunt te maken er ook onder? Vooral raadsleden associëren misleidende informatie ook met bijvoorbeeld belangenverstrengeling en politieke standpunten. 

Omvang

Bijna driekwart van de ondervraagden denkt dat ze in het afgelopen jaar te maken hadden met misleidende informatie, met name met misinformatie. Veruit de meesten zien een toename ten opzichte van vijf jaar geleden.

Wethouders en raadsleden ook verspreiders

De respondenten leggen een verband tussen misleidende informatie, polarisatie en wantrouwen naar de overheid. Dat gaat ook over de onderlinge relaties, zoals de omgang tussen raadsleden en het al dan niet bestaan van een vertrouwensband tussen raad en college. Misleidende informatie wordt ook door raadsleden en wethouders verspreid, zo blijkt uit de quickscan. Wantrouwen speelt een belangrijke rol; raadsleden kunnen informatie van het college als misleidend ervaren en omgekeerd.

Lokale media als katalysator

Misleidende informatie die vanuit burgers bij de gemeenten terechtkomt, gaat vooral over lokale onderwerpen en belandt vooral via e-mails en sociale media op het bordje van gemeenteambtenaren. Soms hebben landelijke thema’s invloed op de misleidende informatie die ze ontvangen, zoals corona en de energietransitie. Lokale media, en soms landelijke media, worden gezien als katalysator in de verspreiding van onjuiste informatie. Er zijn ook voorbeelden van burgers die bijeenkomsten organiseren en net doen of de gemeente de organisator is.

Bekende figuren

Vooral in kleine gemeenten zijn burgers die misleidende informatie verspreiden vaak bekende figuren. ‘Het gaat om burgers die frequenter op de radar komen omdat ze hun ongenoegen publiekelijk kenbaar maken,’ schrijft het onderzoeksbureau.

Er zijn voorbeelden van burgers die bijeenkomsten organiseren en net doen of de gemeente de organisator is

Nauwelijks beleid

Veruit de meeste gemeenten hebben geen functionaris voor de omgang met misleidende informatie, geen beleid om er zicht op te houden, en geen centraal overzicht van meldingen van misleidende informatie. Er is nauwelijks sprake van trainingen of protocollen voor de omgang met misleidende informatie. De handreiking ‘omgaan met desinformatie’ van het ministerie van BZK is bij 58 procent van de gemeentesecretarissen bekend.

Omgaan met misleidende informatie

Hoe gaan gemeenten er dan mee om? Dat ligt aan de context. Voor een deel komt misleidende informatie bij hen terecht via juridische procedures zoals Woo-verzoeken. Dit aantal verzoeken neemt toe en kost veel tijd. Gaat het om niet-juridische procedures, dan is er de keuze tussen reageren of negeren. Reageren levert vaak weinig op, zeggen de respondenten. Het wantrouwen van de verspreider neemt vaak eerder toe dan af. Vooral wethouders vinden dit lastig.

Raadsleden gaan verschillende om met misleidende informatie. Sommigen blijven er liever van weg, maar er zijn ook raadsleden die alle informatie van inwoners serieus nemen en ‘misstanden’ direct willen aanpakken, schrijft I&O Research.

Zorgen over impact

Gemeenten maken zich zorgen over de impact van misleidende informatie op de democratie. Ze zien de polarisatie toenemen onder burgers en binnen de gemeentepolitiek. Raadsleden vinden het steeds moeilijker om te bepalen wat misleidende informatie is.

Misleidende informatie kost gemeenten veel tijd en daarmee belastinggeld. Het beïnvloedt zowel de werkdruk als de kwaliteit van de besluitvorming. Bovendien ondervinden sommige wethouders en gemeentesecretarissen emotionele effecten door het wantrouwen van burgers en de persoonlijke aantijgingen die ze te verduren krijgen.

Behoefte aan ondersteuning

Gemeenten geven aan dat ze hulp nodig hebben bij het reageren op misleidende informatie en het monitoren ervan. Ook is er behoefte aan meer preventie. Concreet is er behoefte aan hulp bij het kunnen herkennen van complotten en ondermijningsprocessen; instrumenten, protocollen en trainingen; kennisdeling tussen gemeenten en de mogelijkheid tot onafhankelijk advies. Opvallend is de behoefte aan een algemeen beschikbaar document met alle complottheorieën die in omloop zijn. Dat wordt een lijvig document!