Overheid is ‘zelfreinigend vermogen’ kwijt

De overheid heeft de trekken gekregen van een in zichzelf gekeerd systeem, waarin een nieuw gecreëerde ‘tussenlaag’ een sleutelrol speelt. De nieuwe tussenlaag bestaat volgens Tjeenk Willink uit ‘goed betaalde functionarissen, niet alleen op de ministeries, maar juist ook in zelfstandige bestuursorganen, bij andere overheden, in private instellingen, in de professionele uitvoeringsorganisaties zelf en in de samenwerkingsverbanden tussen al deze instanties’.

Deze tussenlaag heeft zich genesteld tussen de ministers - die worden aangesproken op het functioneren van de publieke dienstverlening - en de professionele uitvoerders (dokters, leraren, agenten). Binnen die tussenlaag ‘wordt dezelfde taal gesproken, wordt gedacht langs dezelfde lijnen en in dezelfde sturingsmogelijkheden’. Hierdoor ontstaat een eigen logica, de ‘bureaucratisch-bedrijfsmatige logica’, aldus Tjeenk-Willink. ‘Politieke instellingen en ambtsdragers hebben zich van die tussenlaag afhankelijk gemaakt, uitvoerders zijn ervan afhankelijk geraakt’.

Tjeenk Willink, die dit jaar afscheid neemt van de Raad van State, waarschuwt in het jaarverslag dat de ‘specifieke kenmerken van de democratische rechtsstaat, zijn regels, normen en waarden, in deze bureaucratisch- bedrijfsmatige logica eerder als handicaps worden beschouwd dan als grondbeginselen voor wetgeving en bestuurlijk en rechterlijk handelen’. De nadruk ligt in dit denken op productie, kostentoedeling, prestatiemeting en “afrekenen”. ‘Kwantiteit in plaats van kwaliteit’, aldus Tjeenk Willink.

‘In dit marktdenken overheerst de korte termijn, het direct meetbare resultaat’.

Kritische geluiden van buiten, van uitvoerders en adviesorganen, worden weggefilterd. Tegenspraak wordt terzijde geschoven, waardoor het evenwicht in de democratische rechtsstaat verstoord raakt, analyseert Tjeenk Willink. ‘De groei van de tussenlaag wordt niet gecorrigeerd, noch binnen het bestuur zelf, noch door politieke controle op dat bestuur’, zo onderbouwt hij zijn oordeel van een ‘gebrek aan zelfreinigend vermogen’.

Tegenwicht

Tjeenk-Willink: ‘Waar institutioneel evenwicht ontbreekt, tegenspraak niet wordt gehoord en verantwoordelijkheden in elkaar overlopen, komt vroeg of laat de stabiliteit van de democratische rechtsstaat in gevaar. Bestuurders hebben echter steeds meer de neiging tegenwicht en tegenspraak als tegenstand tegen daadkrachtig optreden te zien. Dat democratie niet alleen inhoudt “de meerderheid beslist”, maar ook “respect voor minderheden” wordt dan uit het oog verloren’.  

Doordat het evenwicht binnen de Trias Politica verstoord is, kunnen burgers alleen nog naar de rechter om hun gelijk te halen. ‘Zo wordt de rechter opgezadeld met de gevolgen van politiek bestuurlijke problemen die hij niet kan oplossen, maar waarin hij wel uitspraak moet doen’, aldus de vice-voorzitter.

Het aantal procedures bij de afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State is vorig jaar fors gestegen, zo blijkt uit het jaarverslag. In 2010 handelde dit orgaan bijna 13.500 procedures af, 3000 meer dan het jaar daarvoor. Ook het aantal ingekomen zaken steeg, van ruim 11.000 in 2009 naar bijna 15.000 in 2010. Deze toename is vooral veroorzaakt door een grote instroom van vreemdelingenzaken. Regering en parlement legden in 2010 in totaal 558 zaken ter advisering voor aan de Raad van State. Tevens werden 600 wetgevingsadviezen uitgebracht. De gemiddelde adviesduur is 36 dagen.