Alles uit de kast voor asielzoeker

Gemeenten lopen op 34 verschillende gebieden risico bij de opvang en integratie van vluchtelingen. Het Nederlands Adviesbureau voor Risicomanagement (NAR) bracht ze in kaart voor de Duitse VNG en komt met 200 maatregelen om risico’s te beheersen; van 1-euro-jobs tot de welcome-app.

Het rapport Flüchtlingssituation is geschreven in opdracht van en samen met de Duitse koepelorganisatie van gemeenten, de Kommunale Gemeinschaftsstelle für Verwaltungsmanagement (KGSt). Gezien de enorme toestroom van vluchtelingen richting Duitsland, wilde de evenknie van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) zo snel mogelijk op een rij gezet hebben welke risico’s de lokale overheden met de opvang van asielzoekers lopen. En ook wat de ideeën en mogelijkheden zijn de (ernstigste) risico’s te beheersen.

De Duitse situatie verschilt aanzienlijk van de Nederlandse. Allereerst staat het aantal op te vangen vluchtelingen in geen verhouding. Waar zo’n 60 duizend mensen tot nu toe hun toevlucht tot Nederland hebben gezocht, staat de teller in Duitsland inmiddels op ruim 1,1 miljoen. Een verschil met ons land is verder dat onze oosterburen bijvoorbeeld geen centraal orgaan asielopvang hebben en er van de landelijke overheid weinig tot geen coördinatie uitgaat: de 1.040 gemeenten moeten het opvang- en integratievraagstuk grotendeels zelf maar zien op te lossen. Daar moet dan bij worden opgeteld dat veel Duitse gemeenten technisch failliet zijn.

Afnemende acceptatie
Een belangrijk risicocluster betreft het afnemende begrip van de bevolking voor de opvang en integratie van vluchtelingen. Als een van de uitdagingen wordt de afnemende acceptatie gezien door het voortdurend bezet houden van sporthallen voor de opvang ten koste van school en (sport)verenigingen. Daarnaast zorgen angst en onwetendheid voor een verslechterd veiligheidsgevoel. En er moet volgens de stakeholders rekening worden gehouden met ‘een beginnend jaloeziedebat’ aan de hand van bijvoorbeeld de vraag waarom veel sociale voorzieningen (‘alles’) kosteloos is voor asielzoekers en niet voor andere burgers. Stemmingmakerij door rechtse groeperingen staat in hetzelfde cluster: waar je in ons land onder meer Demonstranten Tegen Gemeenten (DTG) hebt, roert in Duitsland Pegida zich als anti-asielzoekersfront.

Als een afzonderlijk risico geldt de ontbrekende acceptatie voor eventuele belastingverhogingen ter bekostiging van de opvang. Dat is een groot probleem. Als gezegd, veel Duitse gemeenten zijn technisch failliet. Anders dan in Nederland zijn de Duitse gemeenten voor hun inkomsten voor een groot deel afhankelijk van de omzetbelasting op lokale bedrijven en soms zelfs deelnemingen. Door de economische crisis hebben ze veel van hun vermogens in rook zien opgaan. En nu worden ze geconfronteerd met extra uitgaven voor de opvang van asielzoekers. Sommige gemeenten krijgen iedere dag twee- tot driehonderd nieuwe vluchtelingen voor de poort.

‘Ze hebben het geld en de ambtenaren niet om het probleem te tackelen’, aldus NAR-directeur Erik van Marle. ‘Vooral de kleinere gemeenten kunnen de gevraagde regiefunctie niet aan.’ Veel loopt in Duitsland dan ook mis op een gebrek aan coördinatie, mankracht en professionaliteit. ‘De opvang is vrijwel volledig afhankelijk van vrijwilligersorganisaties. Zonder vrijwilligers zou de hele opvang in elkaar storten. Die vrijwilligers hebben wel veel kennis, maar zijn niet altijd even professioneel.’

Grootste risico
Van Marle: ‘Het in mijn ogen grootste risico – de rode draad als je het mij vraagt – ligt lastig om te benoemen:
het besef dat met de komst van een vluchteling hun cultuur meekomt. Dàt opschrijven ligt na wat er in de nieuwjaarsnacht in Keulen gebeurde blijkbaar politiek te gevoelig. Veel mannen zijn in hun cultuur gewend om op een bepaalde wijze met vrouwen om te gaan. Het is echter lastig, mede vanwege de actualiteit, om voor die constatering de juiste bewoordingen te vinden.’

De tien volgens de Duitse KGSt belangrijkste risico’s zijn voorgelegd en beoordeeld door een interdisciplinaire groep experts ‘uit het veld.’ Zij ontwikkelden maatregelen – wat er moet gebeuren en wie moet dat dan doen – om de ernstigste risico’s te beheersen. Dat resulteerde in een groot aantal tegenmaatregelen: alleen al voor de top 10 [zie illustratie vorige pagina] aan risico’s zijn 102 sturings-/beheersingsmaatregelen opgesteld. In totaal telt de lijst zo’n 200 maatregelen. Daar zitten enkele in het oog springende aanbevelingen bij. Redelijk vertrouwd nog klinkt het advies om (groeiend) onbegrip bij de bevolking tegen te gaan met informatie- en kennismakingsbijeenkomsten, waarin vluchtverhaal en ervaringen aan bod komen. Dat moet de empathische gevoelens verhogen. Maar om als overheid de stemmingmakerij van de rechtse groeperingen te pareren, wordt niet geschuwd te grijpen naar het middel van ‘positieve’ informatiecampagnes met inschakeling van reclame- en marketingbureaus.

Teneinde toekomstige gettovorming en segregatie te voorkomen – één van de top 10 risico’s – wordt voorgesteld op korte termijn meer nieuwbouw te plegen en te zorgen voor voldoende voor iedereen toegankelijke voorzieningen, zoals speeltuintjes. Ook wordt gepleit voor herinvoering van de beperkte schoolkeuze: nu is elke ouder vrij zijn of haar kind bij elke school aan te melden, ongeacht de ligging. Door kinderen alleen in hun eigen wijk naar school te laten gaan, krijg je automatisch meer gemengde klassen en dus een betere integratie.

Extra handjes
Opmerkelijk is ook de aanbeveling asielzoekers in te schakelen als bouwvakker om met die extra handjes tijdig en voldoende huisvesting te creëren. Voorwaarde is wel dat ze over de juiste ervaring beschikken. Voor asielzoekers die zouden willen werken, zouden zogeheten 1-eurojobs moeten komen, waarbij de werknemer voor een euro per uur aan de slag gaat. De regeling is nu nog voor mensen die een uitkering krijgen en dient om ze in het werkende leven te houden. ‘Het voordeel is dat asielzoekers die niets om handen hebben structuur krijgen en niet de hele dag uit verveling – er zijn geen azc’s – op straat hangen.’

Echt out of the box is de aanbeveling, daar waar de gemeentelijke begroting een probleem vormt en Berlijn niet over de brug komt, sponsoren te gaan zoeken. Volgens Van Marle gaat het om zowel geld als om de levering van diensten in natura, zoals producten die plaatselijke ondernemers produceren. Bedrijven zouden bijvoorbeeld ook kunnen worden aangemoedigd personeel (tijdelijk) vrij te stellen voor het bieden van hulp aan asielzoekers. Om verdere personeelstekorten te counteren en overbelasting te voorkomen, wordt in het rapport de mogelijkheid geopperd gepensioneerden ‘te reactiveren’ of mensen die vlak voor hun pensioen zitten aan te sporen langer door te werken. ‘Nogmaals, het gaat om maatregelen die in sommige gemeenten al staande praktijk zijn’, aldus Van Marle.

De KGSt beveelt alle in het rapport genoemde oplossingen nu aan alle gemeenten als gute Beispiele aan. ‘Er zitten veel creatieve tussen. De creatiefste? De welcome-app voor vluchtelingen. Daarop vinden ze – in alle talen – alles wat ze waar kunnen aantreffen op het gebied van alledaags leven, de Duitse gewoonten en alle voor vluchtelingen relevante lokale en regionale contacten en informatie’, zegt hij. ‘Zou zomaar in Nederland overgenomen kunnen worden.’

Wilkommenskultur
Tot de verbeelding spreekt volgens zijn collega Inken Hamel ook het uitbouwen van de zogeheten Wilkommenskultur. Daaronder blijkt de hartelijke ontvangst van asielzoekers te moeten worden verstaan, die ze ten deel valt bij aankomst in een gemeente. ‘In sommige Duitse gemeenten, zoals in München, bieden inwoners vluchtelingen dan met eten en geschenken een warm welkom aan. Het zijn vrijwilligers die dat doen’, zegt ze. ‘In Nederland kennen we dat niet zo. Maar de burgemeester zou hier als centraal figuur die coördinatie op zich kunnen nemen.’

Ondanks de aanwezige verschillen tussen de Nederlandse en Duitse situatie geldt volgens NAR-directeur Erik van Marle dat 80 tot 90 procent van de Duitse risico’s en de oplossingen ook hier zouden kunnen optreden, respectievelijk werken. ‘Al was het alleen al het opstellen en delen van de lijst van best practices. Dat is de grote kracht van deze Duitse aanpak.’

Gratis database
In november 2015 begon NAR met het interviewen van vertegenwoordigers van Duitse gemeenten, provincies en andere overheidsinstanties over de risico’s van het vluchtelingenvraagstuk. Eind december lag er een analyse van het probleem – een geheel van 34 geclusterde risico’s voor de gemeentelijke dienstverlening – en een bijbehorende set van oplossingen. Na aanpassing en goedkeuring door de KGSt is deze best practice begin deze week aan alle Duitse gemeenten aangeboden.

De risico’s en beheersingsmaatregelen staan in NARIS GRC, een web-based database. Alle leden van de KGSt hebben gratis en volledige toegang. De database toont onder andere een procedure die lokale overheden kunnen toepassen om snel en eenvoudig te komen tot concrete en praktische oplossingen inzake de vluchtelingenproblematiek. Verder biedt de KGSt gemeenten individuele ondersteuning in de identificatie, evaluatie en controle van de vluchtelingenproblematiek.