Transitie naar aardgasvrije wijken. Van fragmentatie naar coöperatie

Het klimaatakkoord van Parijs, het Energieakkoord en de Klimaatwet in wording; ontwikkelingen waaruit blijkt dat ecologische, economische en sociale uitdagingen Nederland nu echt dwingen tot het maken van een transitie naar duurzame energie. Deze transitie is enorm: acht miljoen gebouwen in Nederland moeten van het aardgas af, worden geïsoleerd en voorzien van duurzame energie. En dat alles onder regie van de gemeenten.

Nieuwe vormen van energie worden vaker decentraal georganiseerd, burgerparticipatie neemt toe en oplossingen zijn sterk afhankelijk van de lokale situatie. Dit maakt het huidige speelveld complex en vaak gefragmenteerd, maar brengt ook kansen mee voor samenwerking tussen gemeenten en bewoners. Toch zijn de gemeente en bewoners vaak nog niet met elkaar in gesprek. Inzicht in dit speelveld is van belang, om als gemeente effectief te kunnen acteren in dit proces. Hoe kan uw gemeente haar regierol in dit proces vervullen? En hoe maakt u, passend bij de lokale situatie, hierbij de juiste afwegingen? Denk daarbij aan procesmatige keuzes zoals het betrekken van bewoners en bottom-up initiatieven, gedragen planvorming en het benodigd immaterieel kapitaal.

KplusV heeft een afwegingsmodel ontwikkeld om deze route te bepalen. In dit artikel delen wij op welke manier de gemeente inzicht kan krijgen in het speelveld en op basis daarvan de juiste route kan bepalen. Vervolgens zoomen we in op het betrekken van bewoners en andere initiatieven in deze route. Wij gaan graag met u in gesprek om van gedachten te wisselen over hoe uw gemeente deze route concreet kan invullen.

Route in fasen

Het speelveld kan in beeld worden gebracht door de transitie in verschillende fasen op te delen. Elke fase kent een eigen plan, mijlpaal, stakeholders en randvoorwaarden passend bij de energievraag in de wijk. Onderstaand canvas (©KplusV) biedt houvast om deze verschillende bouwstenen per fase in kaart te brengen. Dit brengt ‘witte vlekken’ in beeld en het belicht de nodige focus voor een succesvolle doorloop per fase. deze werkwijze houdt het proces flexibel; iedere fase geeft nieuwe inzichten die implicaties hebben voor het vervolg. 

Het energiecanvas – het complexe speelveld in kaart

Op veel plekken ontstaan ambitieuze plannen en deze plannen komen niet alleen van lokale overheden. Op wijkniveau ontstaan ook veel (bewoners) initiatieven. Veel gemeenten staan daardoor voor de uitdaging om deze initiatieven optimaal te ondersteunen en te verbinden met de transitie opgave. De manier waarop de gemeente dit kan aanpakken is afhankelijk van de lokale situatie. Het canvas helpt om stakeholders in de wijk maximaal te betrekken.

Van fragmentatie naar coöperatie

Bewoners of ‘koplopers in de wijk’ krijgen al langer energie van energie in de wijk en hebben van daaruit initiatieven gestart. Veel gemeenten ondersteunen deze initiatieven, bijvoorbeeld door via organisaties een netwerk en expertise te bieden. Toch vinden deze activiteiten nu nog vaak op kleine schaal plaats:

• De koplopers in de wijk (met vaak technische expertise) motiveren vooral de 10% geïnteresseerden in de wijk, maar de grote massa wordt nog niet geactiveerd;
• Er is een grote afstand tussen bewoners en gemeenten, zij zijn vaak nog niet met elkaar in gesprek;
• Er wordt nog onvoldoende samengewerkt met marktpartijen.

De overgang naar een aardgasvrije wijk is echter complex, en kan daarom niet vanuit één partij worden opgelost. Dus wat als de hele wijk van het aardgas af moet gaan? Het juiste samenspel tussen verschillende partijen in verschillende fasen is daarbij van groot belang.

Per fase weegt de gemeente af welke stakeholders initiatief kunnen en willen nemen en hoe de gemeente deze initiatieven het beste kan ondersteunen. Zo wordt de nodige flexibiliteit ingebracht om de lokale ideeën en potentie voor vernieuwing optimaal te ontsluiten. Door in de verschillende fasen de interactie op te zoeken tussen de gemeente en de stakeholders en initiatieven in de wijk, kan eigenaarschap steeds meer in de wijk belegd worden.

In een succesvolle aanpak werken verschillende stakeholders uiteindelijk samen in een samenwerkingsverband in de wijk. Deze ‘coöperatie’ kan verschillende vormen aannemen. In de coöperatie:

• Worden vanuit de bewoners niet alleen technische- maar ook sociale en organisatorische vaardigheden belegd;
• Vindt er nauwe interactie plaats tussen de gemeente en de coöperatie;
• Worden marktpartijen betrokken;
• Kunnen afhankelijk van de lokale situatie in eerdere of latere fasen verantwoordelijkheden en beslissingen worden belegd. 

Door het in beeld brengen van de verschillende fasen en bouwstenen ontstaat inzicht en overzicht in het speelveld, de kansen in een wijk en de te nemen route. Op deze route kunnen steeds meer stakeholders worden verbonden en aangehaakt in het proces, waardoor niet alleen koplopers, maar uiteindelijk de hele wijk mee kan bewegen in een gedragen transitie in de wijk.

Nieuwsgierig naar de energietransitie in de wijk?

Onze adviseurs Karlijn Bakker en Lisette Sant gaan graag met je in gesprek.