Knops: toetsing wethouder moet wel werkbaar zijn

Een verplichte toetsing of risicoanalyse van wethouders is een belangrijk thema, maar we moeten oppassen dat we niet in een regelreflex schieten, aldus de nieuwe minister van Binnenlandse Zaken Raymond Knops (CDA). Een motie uit de Tweede Kamer om risicoanalyses van wethouders verplicht te stellen moet volgens hem ‘wel werkbaar zijn’.

Weinig Kamerleden aanwezig
Knops deed zijn uitspraak afgelopen donderdag in een Algemeen Overleg over integriteit in het openbaar bestuur. De relevantie van het onderwerp, zowel uitgesproken door de minister als de aanwezige Kamerleden, was niet af te meten aan het aantal parlementariërs dat deelnam aan het overleg. De minister en zijn staf waren in groter aantal dan de Tweede Kamerleden. Enkel Monica den Boer (D66), Paul Smeulders (GroenLinks) en Albert van den Bosch (VVD) waren erbij aanwezig.

Maak integriteit bespreekbaar
Niettemin kan er niet vaak genoeg over het onderwerp integriteit worden gesproken, opende Knops zijn bijdrage. Hij memoreerde een burgemeester die bij de eerste vergadering na zijn aantreden zei: we gaan het over integriteit hebben. Hij wilde meteen afspraken maken over hoe ermee om te gaan, voordat er daadwerkelijk iets aan de hand was. ‘Een goed voorbeeld van hoe je het bespreekbaar kunt maken. Voor het vertrouwen is het belangrijk dat er geen twijfel is over integriteit en dat je er over spreekt. Daarmee voorkom je dat men er meteen in de oordeelsvormende zin over spreekt.’

Kleine gemeenten
Volgens Den Boer hebben burgers recht op integer bestuur, maar is het gezien de affaire in Den Haag en situaties in Limburg niet altijd rozengeur en maneschijn. ‘Een kleine gemeente ziet al deze nieuwe wetgeving op zich afkomen. Kan die dat wel bolwerken?’, vraagt ze zich af. De burgemeester is spin in het web, hoeder van de integriteit, maar zou hij daarin niet pro-actiever kunnen zijn? Ze vraagt of er een wettelijke zorgplicht komt en of er een commissie die de burgemeester kan adviseren, zoals de Radboud Universiteit aanbeveelt. Ook wil ze van Knops weten hoe de commissaris van de Koning zijn rol in deze vervult en wanneer deze wettelijk bestuurlijk toezicht kan instellen.

Baantjes toeschuiven
De VOG wordt verplicht voor wethouders, weet Smeulders, maar is het niet beter om een zwaardere integriteitstoets te hebben? Ook zou het goed zijn als er meer waarborgen zouden komen tegen het binnensluipen van (dubieuze) sponsors in het openbaar bestuur via (lokale) politieke partijen. ‘Moet dat niet gewoon duidelijk zijn op lokaal niveau?’ Een zorgpunt voor hem is hoe bepaalde functies worden vervuld. ‘In Limburg krijgen heel veel oud-bestuurders baantjes toegeschoven.’ Volgens hem wringt het inschakelen van oud-bestuurders soms, ook bij de rijksoverheid. Tot slot wil Smeulders meer transparantie over nevenfuncties van raadsleden. ‘Kunt u toezeggen met de VNG in gesprek te gaan om het belang van toegankelijke informatie te benadrukken?’

Geen gereedschap
Volgens Van den Bosch betekent integriteit ‘het juiste doen, ook als niemand kijkt’. Voor hem is de rol van de commissaris van de Koning als bestuurlijk toezichthouder nog onduidelijk. ‘Er kan geen verschil zijn in toezicht op integriteit in de provincie of de gemeente.’ Ook wijst hij erop dat de burgemeester de verantwoordelijkheid heeft over integriteit, maar geen gereedschap. ‘Dat is lastig, weet ik uit mijn ervaring als burgemeester.’ Over wettelijk integriteitstoetsing krijgt Van den Bosch vragen vanuit gemeenten. ‘Krijgen we dit er ook weer bij? Moeten we dure bureaus inhuren? Wie gaat dat betalen? Het gemeentefonds, gemeenten zelf, de minister of zoete Gerritje? Daar heb je ze meer. Ze bedenken iets voor ons, maar trekken niet de portemonnee.’

Transparantie is de basis
Knops wijst erop dat maatregelen die zijn voorganger Ollongren aankondigde moeten zorgen voor een groter bewustzijn over integriteit en zijn bedoeld om de mogelijkheden te vergroten, kaders te zetten en spelregels duidelijk maken. ‘Transparantie over waar de belangen zijn is de basis. ‘In kleine gemeenten kan de nabijheid een probleem zijn voor onafhankelijk handelen. Je moet dat dan als burgemeester en hoeder van de integriteit bespreekbaar maken.’ Als extra bureaucratie of overhead een probleem is voor kleine gemeenten kunnen ze zich wenden tot de VNG, Wethoudersvereniging, NGB of BZK. ‘Die kunnen behulpzame handreikingen of dilemmakaarten bieden en ook faciliteiten aanbieden als er vragen zijn. Uit mijn gesprekken met CdK’s blijkt dat er altijd een mogelijkheid is om te klankborden, maar zoiets kan ook bij Steunpunt Integriteitsonderzoek Politieke Ambtsdragers.’

Screening kost 1500 euro
Volgens Knops is de houding van burgemeesters proactief. Voor 1 mei 2020 gaat zijn wetsvoorstel tweede tranche in consultatie, waarin hij de rol van burgemeester verder gaat versterken. ‘Niet meer bureaucratie, wel meer mogelijkheden om te handelen in formele zin.’ Over de motie Van der Graaf c.s. die de risicoanalyse van wethouders verplicht wil stellen, zegt Knops dat deze ‘wel werkbaar moet zijn’. Het moet geen regelreflex zijn. Het is een belangrijk thema. Er vindt hier een verschuiving plaats.’ En wie gaat het betalen? Volgens Knops doet 75 procent van de gemeenten al iets aan screening en integriteitsonderzoek, in verschillende gradaties. Gemiddeld kost dat dan 1500 euro. Eens in de vier jaar. Veel gemeenten doen het al. Als je als gemeente zeker wilt zijn dat daar geen twijfel over is, dan zie ik geen onoverkomelijke problemen. Het is onderdeel van de bedrijfsvoering.’

Comply or explain
Over het ‘baantjes toeschuiven’ zegt Knops dat als er functionarissen worden gezocht voor een onderzoekscommissies of andere interim-opdrachten, er dan altijd gekeken wordt naar welk type persoon daar geschikt voor is. ‘Soms financieel, soms juridisch en soms politiek. Dan kom je soms uit bij oud-politici. Maar ‘baantjes toeschuiven’ doet geen recht aan wat er gebeurt.’ Comply or explain, vindt Knops. ‘Houd je aan de regels, en maak goed duidelijk waarom je een oud-politicus inschakelt.’  
Er komt geen ban op oud-politici. ‘Ervaring kan interessant zijn voor bepaalde functies. Vaak zijn er vacante posities in commissies, waar gevoel voor politieke verhoudingen nodig is. Iemand zonder die ervaring staat dan behoorlijk op achterstand.’

Geen onderzoek naar effectiviteit rol CvdK's
Op de vraag van Den Boer of commissarissen van de Koning wel proactief bezig zijn met hun adviserende en bemiddelende rol en we inzicht hebben in de effectiviteit ervan, antwoordt Knops dat zij er continu mee bezig zijn en dat soms effectief is. ‘In het kader van het wetgevingstraject kunnen we spreken over hoe dat effectiever kan. Maar ik geef een winstwaarschuwing: als het niet effectief zou zijn, gaan we niet meteen wetgeving aanpassen. Soms lukt het nu eenmaal niet.’ Knops ziet geen aanleiding voor een onderzoek naar effectiviteit van CvdK’s. ‘Hier kan ik niet leveren. Er wordt gerapporteerd en het is niet altijd dienstig om dat in de openbaarheid te doen. In het huidige systeem, juist vanwege de kroonbenoemde positie, is die onafhankelijk positie er. We moeten kijken waar we die nog kunnen versterken, maar het wel werkbaar blijven.’