Lof der Twijfel

Anton Zijderveld, voormalig CDA-ideoloog en emiritus hoogleraar sociologie, zal het toejuichen. Ook al zal de uitkomt van dat getwijfel - een kabinet dat wordt gesteund door de PVV - hem een doorn in het oog zijn.

In zijn boekje 'Lof der Twijfel – ‘Hoe we overtuigingen kunnen koesteren zonder daarbij fanatiek te worden' - onderzoekt hij de oorsprong van het fundamentalisme en de neiging van sommige politici en religieuze leiders om met grote zekerheid absolute waarheden te verkondigen. Zoals de Ayatollah's in Iran, terroristen als Bin Laden en politici als Geert Wilders.

Het boekje legt uit dat het fundamentalisme begin 19e eeuw opkwam in de Verenigde Staten. Christelijke fanatici zagen door de opkomst van het 'modernisme' hun oude zekerheden vervagen - ze voelden zich bedreigd door de opkomst van de moderne geïndustrialiseerde samenleving en door denkers als Nietzsche, die verklaarden: 'God is dood'. Daardoor ontstond fundamentele twijfel aan wat voorheen absolute waarheid was. Eigenlijk vergelijkbaar met de wijze waarop een flink deel van de kiezers in het huidige tijdsgewricht hun zekerheden zien verdwijnen door de globalisering, de Europese Unie, internet en de vrije markt economie.

Ieder samenleving dringt haar burgers een aantal automatismen op. Dat kinderen naar school moeten gaan is in Nederland zo'n automatisme. Zijderveld noemt dit ‘achtergrond gedrag’. Het gebeurt zonder dat het individu daarover nadenkt of er invloed op heeft.

Maar een samenleving geeft haar burgers ook een zekere ruimte voor keuzes: je kiest zelf het beroep dat je gaat uitoefenen. Of hoe je je huis inricht, welke sport je bedrijft, etc. Dit heet ‘voorgrond gedrag’. Naar mate een samenleving moderner is, ontstaat er steeds meer voorgrondgedrag: het individu moet steeds meer nadenken over de keuze die hij maakt. Zelfs of hij gelovig wil zijn of niet. Het aantal automatismen neemt af.

De vergrote keuzemogelijkheden leiden tot relativisme: mijn waarheid is net zo goed als die van mijn buurman. Ik mag in God geloven, hij mag atheïst zijn. Dat relativisme vormt volgens Zijderveld de tegenpool van het fundamentalisme en is net zo min wenselijk. Want dit leidt tot cynisme. Zijderveld: 'een cynicus is iemand die twijfel heeft gesublimeerd tot een wijze van denken en een levensstijl...niets en niemand kan voor waar en betrouwbaar worden gehouden.'

Zijderveld ziet de twijfel als de middenweg tussen fundamentalisme en relativisme. Niet alleen in godsdienst, maar ook in politiek. Het betoog van Zijderveld is geschreven als reactie op de opkomst van fundamentalistische politici zoals Wilders. Zijderveld heeft duidelijk meer sympathie voor gematigde politici die twijfel in hun denken toelaten.

Maar een probleem is dat de absolute waarheden van de PVV (en in het verleden Pim Fortuyn) aanslaan bij een fors deel van de Nederlandse bevolking - een groep die ook nog eens toeneemt in omvang. Er bestaat blijkbaar wel een maatschappelijke behoefte aan fundamentele zekerheid, in plaats van al dat filosofische getwijfel.

Ik denk dat dat te maken heeft dat lang niet iedereen blij is met het grote aantal keuzemogelijkheden (het ‘voorgrondgedrag’ waarover Zijderveld rept) in de huidige samenleving. Dat vraagt namelijk een bepaald zelfbewustzijn en een vorm van assertiviteit van de burgers. Niet iedereen kan die opbrengen. Een deel van de bevolking wil - tenminste, zo interpreteer ik dat - minder keuze en meer zekerheden. Zeker als het gaat over werk en geloof. Degenen die hiernaar op zoek zijn, hebben de neiging zich bij paternalistische - en dus zorgzame - partijen als de PVV en SP aan te sluiten.

Paul Lensink

Titel: Lof der Twijfel
Auteurs: Peter L. Berger & Anton Zijderveld
Uitgever: Cossee Essay
ISBN: 978-90-5936-266-6