Eenzaam aan de top

Essay door Frits Lintmeijer en Luc Dietz * 

Burgemeester is een eenzaam beroep’ concludeerden Niels Karsten en Linze Schaap in 2014 in een onderzoek dat zij voor de ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie & Veiligheid deden. Inmiddels zijn we vijf jaar en een nog uitgebreider takenpakket verder. In de beeldvorming heet de burgemeester steeds vaker crimefighter. Een term die het vak te kort doet, vinden ze zelf. Want ondertussen houden ze ook het college bij elkaar, zitten ze de gemeenteraad voor, managen ze crises en zijn ze het boegbeeld van de stad bij lief en leed, bij de intocht van de Sint en bij het kampioenschap van de lokale sportclub.

Toch is veel aandacht voor de persoon van de burgemeester juist ontstaan door hun aanpak van ondermijning en de soms onafwendbare maar ook ingrijpende effecten voor hun eigen veiligheid. Ondermijning is een containerbegrip. Het staat voor ‘gezag buiten het gezag om’. Het gaat om de vermenging van de boven- en onderwereld. Over raadsleden die gevoelig zijn voor intimidatie of geld vanuit criminele circuits. Of over het witwassen van inkomsten uit criminaliteit via allerlei dubieuze transacties. De grotere zichtbaarheid van de burgemeester bij het aanpakken van ondermijning leidde tot ernstige bedreigingen.

Volgens een onderzoek van het WODC uit 2017 heeft een kwart van de burgemeesters daarmee inmiddels te maken. Dat is niet alleen een aantasting van de democratische rechtsorde, maar het berooft de burgemeester ook van een wezenskenmerk van de functie: vrijuit midden in de gemeenschap je tussen de mensen kunnen bewegen. ‘Het hoort een beetje bij je werk’, zeggen een paar van onze burgemeesters laconiek zonder de ernstige gevallen te willen relativeren. Hun woningen zijn ondertussen wel goed beveiligd. De meesten die we spreken onderscheiden excessen uit het criminele circuit en scheldpartijen die voortkomen uit zichtbaar handhaven. ‘Dat is soms ook een beetje de schuld van de burgemeester zelf’, zegt Maarten Houben van Nuenen.

‘Als je jezelf als de baas neerzet, roept dit agressie op.’ Michel Bezuijen van Rijswijk geeft aan: ‘Risico van het vak. Je moet er mee om kunnen gaan.’ ‘Ik wil geen angst toelaten, want dan kan ik niet functioneren’, vindt Charlie Aptroot van Zoetermeer. ‘Ik ben wel blij dat ik dit in deze fase van mijn leven meemaak. Het is anders als je nog jonge kinderen hebt.’

Blootgeven
Aptroot vindt dat politie en justitie inmiddels te veel over de schutting van de burgemeester en het bestuursrecht gooien. ‘Het is een onterechte ontwikkeling – uiteindelijk combineer je zo het werk van politie, justitie en de rechter.’ Hij staat daarin niet alleen. Martijn Vroom van Nieuwerkerk aan den IJssel vindt dat politie en justitie te ver op afstand staan. ‘In feite bestaat in kleine gemeenten de driehoek niet meer. Sinds de regionalisering van allerlei O&V-taken zitten alleen de grotere gemeenten met OM en politie aan tafel.’

De grote tendens is volgens hem dat bij de uitbreiding van de taken de uitbreiding van de middelen is achtergebleven. ‘Sterker nog, de burgemeester heeft minder beschikking gekregen over de eigen middelen. Voor de handhaving ben ik te veel afhankelijk van toevalligheden’ stelt Vroom. Ook Michel Bezuijen wil in het relatief kleinere Rijswijk een actievere driehoek. ‘Het Openbaar Ministerie en de politie moeten weer meer taken oppakken omtrent veiligheid en criminaliteit. Er is te veel doorgeschoven naar de burgemeester.’ René Verhulst in het veel grotere Ede is aan de andere kant juist blij met de extra bevoegdheden.

‘Vooral het sluiten van panden bij woonoverlast is winst’, vindt hij. ‘Als je daarin optreedt, beteken je echt iets voor bewoners. En doe je het te lichtvaardig, dan kan iemand natuurlijk naar de rechter.’ Bezuijen stelt de fundamentele vraag of we al die bevoegdheden wel moeten willen. Maar erkent hij: ‘Als je ze hebt, ga je ook snel mee in deze rol, want je denkt als burgemeester: ‘Ik los het wel op.’ Dat vindt ook de verder kritische Aptroot: ‘Het is eigenlijk wel vreemd dat ik zelf de regels maak, controleer en handhaaf, maar ik doe het met verve.’

Burgemeesters zijn in het Nederlandse bestuurlijke bestel onafhankelijk en onpartijdig. De keerzijde is dat de burgemeester van niemand is. Dat maakt in combinatie met de grote werkdruk de positie kwetsbaar. Het bevordert de functionele eenzaamheid. ‘Burgemeester ben je 24 uur per dag, zeggen ze allemaal. Eén van onze gesprekspartners vond het na twee jaar zo zwaar dat hij via de commissaris van de koning professionele ondersteuning zocht. Martijn Vroom heeft sinds hij aan het roer staat minstens een uur extra slaap per nacht nodig. Michel Bezuijen moest wennen aan de rol als boegbeeld vanwege het gebrek aan privacy. Hij probeert rust te creëren en de impact op zijn gezin te compenseren. Pieter Broertjes van Hilversum had – achteraf bezien – destijds geen idee waaraan hij eigenlijk was begonnen. En in Almelo denkt Arjen Gerritsen soms: ‘Het is allemaal geweldig, maar het houdt nooit op!’

Elly Blanksma van Helmond ziet ook dat veel collega’s het mentaal een zware baan vinden. ‘Zelfs op vakantie sta je altijd áán.’ Zij wil de rol van de loco-burgemeester zwaarder profileren: ‘Het loco-schap moet een volwaardige activiteit van de eerste wethouder zijn, geen veredelde bardienst.’ Onno Hoes ervoer destijds in Maastricht hoe eenzaam het kan zijn. ‘Op veiligheid en drugs geloofde ik heel erg in wat ik moest doen. Maar ondanks alle bevoegdheden kreeg ik nooit de raad achter mij. En het college denkt: het is jouw portefeuille. Ik werd een eenzame strijder.’

Broertjes ging een keer met een motie van de raad aan de slag. Had hij achteraf beter aan een wethouder kunnen overlaten. ‘In de raad ben je van niemand; je hebt geen fractie achter je staan. Alles moet op eigen titel en gezag.’ ‘Je hebt binnen de eigen gemeente geen gelijke’, zegt Arjen Gerritsen. ‘Je kunt je aan niemand helemaal blootgeven’.

Geen privacy
De paradox is dat het een eenzame functie is, maar toch ben je van iedereen. ‘Je hebt geen privacy meer’ ‘Het heeft een enorme impact op je privéleven’. René Verhulst is open op Facebook, maar zorgt thuis voor extra privacy. Hoes struikelde juist in Maastricht over een breed uitgemeten relatie in de privésfeer. ‘Het krediet dat ik had verloren in mijn harde drugsbeleid brak me toen op. Ik heb zelf nooit morele opvattingen over mensen gehad, dan is het moeilijker om die van andere mensen te krijgen over jezelf.’

Burgemeester ben je iedere dag van de week en ieder uur van de dag. Dat kost veel, ook vanuit het thuisfront, maar het is voor de door ieder van ons gesproken burgemeesters nog steeds de investering meer dan waard. Tegelijkertijd proef je de bezorgdheid of bij verdere verzwaring in de toekomst nog kandidaten te vinden zijn. De grenzen van wat in het takenpakket van de burgemeester past, zijn wel zo’n beetje bereikt. Met de steeds prominentere rol voor de burgemeester bij het bestrijden van misdaad en het aanpakken van overlast, is niet alleen de druk op het werk, maar ook op de persoon toegenomen.

Als dat leidt tot soms ernstige bedreigingen, dan is het duidelijk dat er sprake is van ontoelaatbaar gedrag. Een passend antwoord daarop heeft de wetgever nog niet gevonden, maar duidelijk is dat de bescherming van ambt en persoon moet worden versterkt. Maar ook zonder bedreigingen is er een sluipend proces ontstaan, waarbij de burgemeester steeds meer als eenzame strijder in de wind staat.

Burgemeesters geven zelf een aantal suggesties om daar wat aan te doen. Laat met name in kleinere gemeenten politie en justitie weer een grotere rol pakken, is een terecht pleidooi. Dat komt ook tegemoet aan de zorg dat de burgemeester te veel op de stoel van zowel regelgever, handhaver en oplegger van sancties is beland. Hoe stoer dat ook mag zijn, het legt een te grote druk op de persoon. En ook is het een bijna geruisloze aantasting van de scheiding der machten, waar de fundamenten van onze democratische rechtstaat op rusten. Dat vraagt op een herbezinning bij verdere wetgeving over de burgemeestersrol.

Ook de suggestie om de functie van locoburgemeester meer gewicht en inhoud te geven, verdient serieuze aandacht. Nu is dat vaak nog een restpuntje bij de collegevorming of een vanzelfsprekende rol voor een wethouder uit de grootste collegefractie. Bij die collegevorming staat de burgemeester nu vaak grotendeels buitenspel. “Ik heb mijn vinger op moeten steken om in de tweede ronde mee te kunnen praten”, zegt Martijn Vroom bijvoorbeeld. ‘Het loco-burgemeesterschap mag geen veredelde bardienst zijn,’ vindt Elly Blanksma terecht.

Secondant
De loco moet niet alleen in positie komen als de burgemeester er niet is. Een stevige vaste rol als secondant helpt de burgemeesterstaak meer behapbaar te maken. Het vergt ongetwijfeld goede afspraken over de taakverdeling tussen beiden en het zal zeker ook wennen zijn om een aantal bevoegdheden meer gezamenlijk uit te oefenen. Maar de winst is dat de persoon minder kwetsbaar en de rol minder eenzaam wordt. Op de agenda van de collegevorming wordt het dan ook een steviger onderhandelingspunt, waar de burgemeester anders dan bij veel huidige formaties op dat onderdeel niet aan de zijlijn mag blijven staan.

Dit artikel is een ingekorte versie van een essay waarin een elftal burgemeester praten over hun beroep, aangevuld met een aantal conclusies. Het gehele essay is te lezen op Dietz.nl

Frits Lintmeijer was wethouder in Utrecht, Eerste Kamerlid en onder meer formateur van het college in Helmond.
Luc Dietz is directeur-eigenaar van Dietz communicatie en strategisch adviseur van meerdere colleges en burgemeesters