De zweepslag van de bezetting

Basis voor veel blijvende maatregelen

De Duitse bezettingstijd heeft in Nederland op wetgevingsterrein een behoorlijk grote erfenis nagelaten die tot de dag van vandaag zijn uitwerking heeft. Zo stammen de opzet van het belastingstelsel, de verplichte ziektekostenverzekering en de huurbescherming allemaal uit de tijd van de Tweede Wereldoorlog. Dat rijtje en talloze andere voorbeelden geeft de recentelijk gepromoveerde rechtshistoricus Gert Jan van Setten.

Hij zegt in zijn publieksboek Oorlogswinst niet te willen oordelen in termen van ‘goed’ of ‘fout’. Van Setten wil in plaats van een normatieve waardering de bezettingsmaatregelen wegen op hun mogelijk blijvende betekenis voor de naoorlogse samenleving. Ik zou dan zelf een andere hoofdtitel dan ‘Oorlogswinst’ gebruiken omdat die zo beladen is. Van Setten gaat op doorwrochte wijze in op de acht in 1940 bestaande departementen. Hij schetst de beginperiode ervan, de politieke en ambtelijke hoofdpersonen, welke wetgeving er was en wat op stapel stond bij het begin van de oorlog.

De secretarissen-generaal hadden contacten met de bezetter bij de voorbereiding van allerlei bezettingsmaatregelen. Sommige wetten waren duidelijk van de Duitse bezetter afkomstig. Andere wetten kwamen duidelijk uit de koker van de secretarissen- en directeuren-generaal die geen last meer ondervonden van hun ministers. Na de oorlog moesten deze topambtenaren zich verantwoorden voor zuiveringscommissies.

In het bezette Nederland en in Londen dachten juristen en politici na over wat er na de oorlog met die honderden wettelijke bezettingsmaatregelen moest gebeuren. Een Staatscommissie Bezettingsrecht zette dat tussen 1945-1950 op een rij: wat moest verdwijnen, voorlopig of helemaal kon blijven. In 1951, toen de commissie ermee ophield, was de lijst gekrompen tot 399 guillotinabele regelingen. Dat liquidatieproces van bezettingsmaatregelen verliep in de praktijk traag. In 1970 werd de laatste regeling opgeheven.

Veel van de bezettingsmaatregelen waren te beschouwen als voortzettingen van vooroorlogs beleid waarbij het bezettingsbewind de hardnekkige blokkades opruimde die dat beleid in de weg had gestaan.

Honderden maatregelen overleefden de bezettingstijd en gaven mede gestalte aan de sociale verzorgingsstaat. ‘Die was er zonder de zweepslag van de bezetting ook wel gekomen maar zeker op een andere manier en mogelijk in een andere vorm’, aldus Van Setten. Dat is een interessante hypothese en ook zeer aannemelijk. Voor de oorlog hing meer ordening op vele beleidsterreinen al in de lucht, maar dat overstijgt de reikwijdte van dit mooie boek.‘De bezettingsmaatregelen die resulteerden in een sterkere staat, de uitbreiding van de sociale zekerheid en een verbetering van de rechtsbescherming hebben mede de weg geplaveid voor de ontwikkeling van de naoorlogse verzorgingsstaat’