'Mevrouw, wat doet u nu?'

Nederland kreeg zijn eerste vrouwelijke burgemeester in 1946: Truus Smulders-Beliën. Ons Mevrouw was liever huisvrouw gebleven. De vrouwen die twintig jaar later in haar voetsporen traden, hadden wél bestuurlijke ambities. Al waren het vaak allesbehalve verbinders.

Misschien dat je een ongehuwde vrouw ‘in nood’ nog op een bepaalde positie kon benoemen, maar het burgemeestersambt? Dat ging de mannenbroeders begin vorige eeuw te ver. Hoe kon je nou verwachten dat een vrouwelijke burgemeester ‘een manspersoon bij de kraag zou vatten’, vroeg ARP-oprichter en premier Abraham Kuyper zich af. En als je dan tóch een vrouw kon vinden die haar mannetje stond, dan zou die eigenschap ‘minder aanbevelenswaardig moeten zijn voor het ophouden van de waardigheid van het ambt.’ Genoeg reden voor de Tweede Kamer om in 1904 te bepalen dat de burgemeester een man moest zijn.

In 1930 verdwijnt die man uit de Gemeentewet, maar het duurt tot na de oorlog voordat Nederland zijn eerste vrouwelijke burgemeester krijgt. Op 16 april 1946 wordt Truus Smulders-Beliën (1902-1966) burgemeester van de Brabantse gemeente Oost-, West- en Middelbeers. ‘Ze was bijna twintig jaar lang de enige vrouwelijke burgemeester. Niemand zei overigens burgemeester. Het was Mevrouw, of Ons Mevrouw. Alleen de pastoor van Middelbeers zei Truus’, zegt Klaas Tammes (74), auteur van De ambts keten veroverd! De 10 eerste vrouwelijke burgemeesters in Nederland.

Liever was Smulders huisvrouw gebleven. Tammes citeert ‘s lands eerste vrouwelijke burgemeester: ‘Persoonlijk ben ik tegenstandster van huisvrouwen die een beroep uitoefenen, maar wanneer de omstandigheden zo zijn dat de moeder gedwongen wordt de taak van de vader over te nemen, verandert de zaak.’ En de zaak wás veranderd in huize Smulders. Echtgenoot Jan was sinds 1927 burgemeester van Oost-, West- en Middelbeers (de familie bestuurde de gemeente al sinds 1831) en Truus was een gelukkige huisvrouw.

In de zomer van 1944 werd Jan door de nazi’s eerst in Vught en later in Buchenwald opgesloten. Hij stierf op weg naar Dachau. Klaas Tammes: ‘Truus stond er alleen voor met vier kleine kinderen. Er moest geld op de plank komen. Twee pastoors in het dorp zeiden: “Truus dat kun je zelf wel”. Ze bevolen haar aan bij minister Beel, die het wel zag zitten. Hij week af van de voorkeur van de commissaris van de koningin, die haar zwager Sjef op nummer 1 had gezet.’

Bromfietsplaatje

De keuze voor Truus viel in goede aarde in de Kempen. ‘Huwelijken, echtscheidingen, woningen, ze was er voor alles en iedereen. Ze verkocht als tussenpersoon van De Holland van 1859 ook verzekeringen. Je kon bij haar een bouwvergunning krijgen én een bromfietsplaatje.’

Truus maakte in de gemeente de dienst uit

Klaas Tammes valt op aparte burgemeesters. In 2018 publiceerde hij Dwarsligger van beroep over ‘Rolly’ ridder van Rappard, de spraakmakendste burgemeester van Nederland. In 2020 volgde Een verdwaalde intellectueel over Hans Gruijters, ook zo’n paradijsvogel. ‘Ik probeer toch een beetje de burgemeestersbiograaf van Nederland te worden’, lacht de oud-burgemeester van Lienden en Buren. ‘Ik ben al druk bezig met een biografie over Molly Geertsema. Het is prettig om je te kunnen concentreren op één persoon. Met Molly is het weer ouderwets lachen. Stel je voor: als commissaris van de koningin in Gelderland wilde Molly tijdens een gemeentebezoek altijd bij de burgemeester eten. Paniek in huis. Hij gaf vooraf door wat hij wel en niet bliefde. Hij at geen sla, want hij was geen konijn. En alleen déze sherry.’

De vrouwelijke burgemeesters in De ambtsketen veroverd! zijn ook van die smaakmakers. Buitengemeen is de gestencilde nieuwsbrief Huis aan Huis die ‘burgermoeder’ Smulders eigenhandig vulde en vanaf 1946 iedere zaterdag liet bezorgen in haar gemeente. Heel apart is ook de golden retriever (Rixte) die Woudy Veenhof, van 1975 tot 1984 burgemeester van het Friese Barradeel, overal mee naartoe nam. Tammes: ‘Woudy was op sollicitatiebezoek bij de Utrechtse commissaris van de koningin Koos Verdam. Ze had natuurlijk haar hond mee naar binnen genomen. Verdam zag heel slecht en had de binnenkomst van de hond niet opgemerkt. Rixte scharrelde wat in de kamer rond tot zij langs de benen van de commissaris schoof, waarop Verdam uitriep: “Mevrouw, wat doet u nu?”’   

Briefke

Huis aan Huis zegt alles over Ons Mevrouw en de manier waarop ze de scepter over haar gemeente zwaaide, vindt biograaf Tammes. ‘Dit unieke dorpsorgaan was een aanvulling op het mededelingenbord dat aan de gevel van het raadhuis hing. Het was Truus opgevallen dat de heren in het dorp er wel naar keken, maar de dames niet. Voor haar was Huis aan Huis ook een middel om de vrouwen in de gemeente te bereiken. Ze vroegen de postbode op zaterdag: “Is er nog een briefke van mevrouw?” Het blaadje was een mengelmoes van gevonden voorwerpen, gemeentelijke mededelingen, kerkboodschappen, berichten over de middenstand en KVP-berichten. Alles liep door elkaar. Het is zó illustratief voor die tijd.’

In De ambtsketen veroverd! staan kostelijke passages uit Huis aan Huis. Tammes heeft daar een neusje voor. Een paar tijdsbeeldjes: ‘Mevrouw gaat natuurlijk mee met de tocht voor bejaarden naar Baarle Nassau. Met particuliere auto’s.’ ‘De gehuwde leden van de boerinnenbond worden attent gemaakt op de knipcursus.’ ‘Welk meisje wil een braaf katholiek gezin met enige kinderen uit de nood helpen. Ik breng u er eventueel zelf wel heen en verzeker u dat ge er een goed werk mee doet.’ ‘Van 13 tot 27 oktober ga ik met vakantie. Ik was er zelf nog niet aan toe maar mijn superieur (cdK) vindt dit noodzakelijk.’ ‘Zuster Egbers wil haar bromfiets, merk Berini, verkopen. Te bevragen bij haar.’ ‘Uitdrukkelijk maak ik u erop attent dat vanaf heden het zwemmen in het kanaal alleen is toegestaan: mannen en jongens links van de Groenewoudsebrug, vrouwen en meisjes rechts van de brug. Hierop zal streng toezicht worden gehouden.’

Ik kreeg veel bewondering voor haar inzet

Klaas Tammes vindt Truus Smulders net zo authentiek als de ridder en Gruijters. Tammes: ‘Ons Mevrouw ging echt leven voor mij en ik kreeg veel bewondering voor haar inzet en doorzettingsvermogen. Ze was zo geliefd dat de dankbare bevolking haar voor haar 12,5 jarige jubileum in 1958 een DAF schonk.’ Tammes citeert Smulders: ‘Ik had gehoopt op een nieuwe fiets, zo’n pastoorsmodel met een wijd stuur waar ik goed tussen pas.’

Tammes: ‘Van louter emotie stond Mevrouw minutenlang met de handen voor de ogen. In Huis aan Huis kondigde ze aan dat ze haar groene DAF 600 op Tweede Paasdag onder de eerste Heilige Mis voor de kerk in Middelbeers zou zetten en op de eerste zondag na Pasen voor de kerk in Oostelbeers. Iedereen kon de auto dan bekijken. “Heb ik zelf eenmaal mijn rijbewijs dan rijdt ge bij gelegenheid maar eens mee.”’

Gezelligheid

Biograaf Tammes duikelde Huis aan Huis op in het archief van de Heemkundekring Den Beerschen Aard. ‘Archieven en kranten zijn nuttig en leuk, maar je moet het hebben van persoonlijke herinneringen. Ik heb voor dit boek 85 mensen gesproken. Zo sprak ik oud-wethouder Van der Horst van het Friese Barradeel over een raadsdebat in 1977 over de ambtswoning van Woudy Veenhof. Ze had twee jaar lang geen huur betaald. Veenhof vertelde de raad dat de wethouders van alles op de hoogte waren. Van der Horsts collega Bierma werd kwaad, liep rood aan en stotterde: “Wat boargemaster? Jo lige! (u liegt).” En toen viel-ie dood neer.’

Met Veenhof liep het ook minder af. Ze kwam na Barradeel nergens meer aan de bak. Tammes: ‘Over haar burgemeesterlijke kwaliteiten waren haar collega’s weinig enthousiast. Ze was niet van de dossiers maar van de gezelligheid. Ze heeft van haar functie niet veel gemaakt. Daarom heeft niemand later bij de herindeling van Barradeel zijn nek voor haar uitgestoken.’

Woudy Veenhof was, net als de andere vrouwen in De ambtsketen veroverd!, benoemd omdat ze vrouw was. Zij konden het burgemeesterschap ook goed aan, behalve Veenhof dan. Tammes: ‘Commissarissen van de koningin zochten vrouwen. Daar werd ook een punt van gemaakt in de Tweede Kamer. Profielschetsen deden er niet toe. Commissarissen van de koningin konden een benoeming in die tijd doordrukken. En anders deed de minister dat wel. Gerda van den Bosch werd in 1976 op haar 55-ste burgemeester van Brummen, terwijl de gemeenteraad juist iemand van onder de 55 wilde. Commissaris van de koningin Molly Geertsema vond haar te oud, maar minister De Gaay Fortman besliste anders.’

Oud-burgemeester van Almere Annemarie Jorritsma schrijft in het voorwoord van De ambtsketen veroverd! dat vrouwen bij uitstek beschikken over de eigenschappen die een burgemeester nodig heeft. Ze hebben ‘invoelend vermogen, zijn sterk in verbinding en gericht op mensen.’ Dat beeld krijg je niet van de eerste vrouwelijke burgemeesters. Ze lijken vooral overheersend en allerminst verbinders. Tammes: ‘De eerste vrouwelijke burgemeesters moesten wel wat dominant zijn in een mannenwereld.

Anders hadden ze het niet gered. Anneke le Coultre in Blaricum ging voor niemand opzij. Tine s’Jacob-des Bouvrie in Leersum ook niet. Truus Smulders maakte in de gemeente de dienst uit. De wethouders schoven op dinsdagochtend aan en kregen te horen wat Mevrouw had gedaan en wat er de volgende week zou gebeuren. Haar zoon Jan vertelde: “Politiek was er in die tijd niet in het dorp. Het was meer van wat Mevrouw zegt is wel goed, dus zo moeten we het maar doen.”’

Kritiek

Uiteindelijk deed de politiek natuurlijk haar intrede in de raadszalen. Raadsleden gingen zich roeren. Tammes: ‘Daar konden veel vrouwelijke burgemeesters van het eerste uur slecht tegen. In toenemende mate kreeg ook Truus kritiek op haar eigenmachtig optreden. Daar had ze grote moeite mee en ze trok het zich erg aan. De gemeenteraadsverkiezingen van 1962 waren voor haar een keerpunt.’ In Huis aan Huis schreef Truus daar later over: ‘Ik heb in 1964 net iets te veel leed gehad. Ik heb meer geleden in het afgelopen jaar dan in 1944 en 1945 en de ouderen onder u weten wat dit betekent.’ Op 11 juni 1966 sterft Truus Smulders aan de gevolgen van baarmoederhalskanker. Ze is bijna twintig jaar burgemeester van Oost-, West- en Middelbeers geweest. Het is na 135 jaar voorbij met de Smulders-dynastie. Op Mevrouws bidprentje staat: ‘Beste gemeentenaren, ik heb voor jullie gezorgd als een moeder, met volle overgave en naar beste krachten. Ik heb het graag gedaan.’