Het boek is dan bijna uit en ik herkende dat in het geheel niet als centraal thema. De lezer heeft inmiddels tweehonderd pagina’s boeiende anekdotes en interessante achtergrondverhalen gelezen over de strijd tussen politici om de macht in hun partijen en om belangrijke functies in het land. De casuïstiek is internationaal en speelt tegen de achtergrond van een lange tijdlijn: vanaf de jaren vijftig tot aan dit jaar. Clinton/Obama en Blair/Brown zijn de meest actuele kwesties die worden besproken.
Men vecht elkaar de tent uit
Na lezing van het vlot geschreven boek van Ed van Thijn over machtswisselingen in de politiek, blijft de lezer met de vraag zitten of…
De huidige generatie Nederlandse politici en hun opvolgingskwesties worden, afgezien van Kamerlid Dijsselbloem die kort door de getergde auteur wordt geciteerd, niet besproken omdat hij hen niet voor de voeten wil lopen. In een persoonlijk nawoord uit Van Thijn wel zijn zorgen over het gebrek aan alertheid van zijn partijgenoten.
Zij staan aan de zijlijn terwijl er een wildwestdebat gaande is over de islam. Maar waar zijn de lessen die hij zegt te willen trekken uit de beschreven casuïstiek? ‘ Leren van voorgangers én van eerdere opvolgers, dat is het thema van dit boek’, schrijft hij. Minpunt is dat die analyse vaak ver te zoeken is.
Tragisch
Deze kanttekeningen nemen niet weg dat het een zeer onderhoudend boek is. Het aardige is natuurlijk ook dat in veel van de beschreven situaties Van Thijn een direct betrokken waarnemer was. Dat geldt bij uitstek voor de meest tragische, desastreuze en langdurige opvolgingskwestie aller tijden in de politiek van ons land: de opvolging van Joop den Uyl als leider van de PvdA. Niet veel van wat in het betreffende hoofdstuk staat, is nieuw. Veel is al beschreven, onder meer door Anet Bleich in haar uitstekende biografie van Den Uyl en door Van Kemenade in diens autobiografie. Maar het theaterstuk dat zich in de PvdA jarenlang afspeelde over de opvolging van Den Uyl, wordt in zijn absurditeit scherp neergezet. De onmacht van de direct betrokkenen spat als het ware van de bladzijden.
Ook de opvolgingskwestie Lubbers/Brinkman in 1994, die eindigt in de kamikazeactie van Lubbers met zijn publieke stemverklaring voor Hirsch Ballin, de daaropvolgende slechte verkiezingsuitslag van het CDA en de komst van Paars, passeert de revue. Van Thijn windt zich zoveel jaren na dato nog op over de waarschuwing van ‘mijn grote vriend’ Hirsch Ballin, destijds tegen de komst van Paars.
Behalve deze kwesties gaat het boek in op de opvolgingsperikelen tussen Wiegel en alle leiders en potentiële leiders van de VVD, op de relatie tussen Van Mierlo en Terlouw, de deconfiture van Melkert als opvolger van Kok en - al wat langer geleden - de opvolging van Burger door Vondeling, en de overgang van Vondeling naar Den Uyl. Niet altijd zijn de beschrijvingen erg gedetailleerd, soms gaat het van lange halen snel thuis, maar altijd is het interessant en relevant. Vondeling is overigens in het boek vrijwel de enige politicus die niet koste wat kost hangt aan de macht en die zijn opvolger loyaal ter zijde blijft staan.
Naast de nationale politiek, komt de internationale politiek ruimschoots aan de orde. Wat te denken van de relatie tussen Kohl en Merkel, Brandt en Schmidt en Chirac en Sarkozy? Zelfs de eeuwige rivaliteit tussen Peres en Rabin komt aan de orde. Actueel is het boek als het de campagne van Hillary Clinton bespreekt. In dat hoofdstuk maakt de auteur wel iets waar van zijn bewering dat het boek gaat over leiders tegen de achtergrond van de tijdgeest. De ‘Clintons’, want juist hun gezamenlijke optreden is de kern van het falen, begrepen die tijdgeest niet. Er is sprake van een anti-establishment stemming, waarin de ‘oude’ politiek het moet ontgelden en campagnes die op verandering duiden (New Labour, Change, ‘de puinhopen van paars’) het winnen van de bestaande macht. Maar wellicht is het tij gekeerd. De kredietcrisis en het stagnerende economische tij zouden wel eens kunnen leiden tot verzwakking van partijen ter linker- en rechterzijde van het centrum.
Van alle tijden
Wat mij het meest zal bijblijven van dit boek is dat machtsstrijd van alle tijden, van alle landen en van alle partijen is. Men vecht elkaar de tent uit, soms letterlijk. Politieke strijd - dat is een zeer opvallende rode draad - vindt vooral plaats binnen partijen en pas in de tweede plaats tussen partijen. Liever een tegenstander tegenover je dan een partijgenoot zoals Wiegel, die door de auteur wordt belicht in een hoofdstuk met de treffende ondertitel ‘Altijd terug van weggeweest’.
Van Thijn lijkt niet heel scherp te zien dat antipolitiek ook onderdeel van het spectrum is geworden. Van Agt was wat dat betreft zijn tijd ver vooruit; die analyse ontbreekt in het hoofdstuk over één van de meest merkwaardige leiders van onze parlementaire geschiedenis. En daarbij is politiek steeds meer communicatiestrategie geworden. Niet alleen in de VS. In Frankrijk ageerde Sarkozy met overrompelend succes tegen het stelsel waarvan hij decennialang op prominente posities deel uitmaakte.
Ed van Thijn, Kroonprinsenleed. Machtswisselingen in de politiek, Augustus, Amsterdam/Antwerpen: 2008, ISBN 9789045701875, € 18,90.
