Elke gemeente haar eigen archeoloog

Jaarlijks vinden er bijna 5300 (veld)onderzoeken plaats in Nederland, die leiden tot 200 archeologische opgravingen. Wat een gemeente laat onderzoeken en of de burger daar iets van terugziet, verschilt per gemeente.

De energietransitie, de klimaatverandering en de woningbouwopgave zorgen ervoor dat Nederland de komende jaren grootschalig op de schop gaat. Dat betekent: veel werk voor archeologen. Of dat ook interessante vondsten oplevert en of het publiek daar iets over hoort of van te zien krijgt, is vooral afhankelijk van de partij die de regie voert.

Dat moet anders, zegt de Raad voor Cultuur in het advies Archeologie bij de tijd. ‘Per gemeente zijn er grote verschillen in onderzoekskwaliteit en in bescherming van en voorlichting over archeologie’, aldus het rapport. Een van de adviezen: elke gemeente moet kunnen beschikken over een gespecialiseerde archeoloog. Ook moet er meer geld en meer middelen naar de gemeentes, zodat die hun archeologische taak beter kunnen invullen.

Elke gemeente een eigen archeoloog? Dat vindt hij een prima aanbeveling, zegt Maarten Wispelwey, voorzitter van het Convent van Gemeentelijke Archeologen. Er zijn nog steeds 130 Nederlands gemeenten die geen eigen archeoloog hebben of deel uit maken van een regionale archeologische dienst. Wat is daarvan het risico? ‘Dat een gemeente die onderzoek moet doen een bureau uitsluitend op prijs selecteert. Er is vaak geen kennis om een inhoudelijke afweging te maken. En de goedkoopste bureaus zijn niet per se de beste. Dat zijn soms cowboys, die van Zeeland naar Groningen reizen zonder enige lokale kennis. Die vinken de protocollen af zodat aan de verplichtingen is voldaan. Er komt een rapport, dat belandt in de la, niemand die er ooit iets over hoort, de bouw kan starten, klaar.’

Michiel Bartels, gemeentearcheoloog van Hoorn en leidinggevende bij Archeologie West-Friesland (waar het eiland Texel en negen gemeenten rond Enkhuizen en Medemblik bij horen): ‘30 procent van de gemeenten struikelt voort. Soms gaat het goed, soms gaat het mis. De ambtenaar die erover gaat, gaat ook over de vuilcontainers en de wipkippen. Als je geen helder beleid hebt, wordt archeologie niet op tijd meegenomen. Dan krijg je vertragingen of mis je bijzondere dingen.’

Zinnig onderzoek

Een archeoloog die lokale kennis heeft, weet vaker vooraf al wat-ie kan verwachten, zegt Maarten Wispelwey. ‘Die kan kiezen welk onderzoek zinnig is en hoe je de beschikbare middelen – waarbij de verstoorder betaalt – zo efficiënt mogelijk inzet.’

Economische belangen wegen vaak zwaarder dan archeologie

Een gemeente-archeoloog hoeft niet zelf aan de schop te staan, zegt Wilfried Hessing, die met zijn bureau Vestigia veel onderzoek uitvoert voor gemeentes, projectontwikkelaars en particulieren. ‘Maar hij maakt wel het beleid, zorgt voor continuïteit en weet welk (extern) bureau het meest ervaring heeft met een bepaalde klus. Een deskundige archeoloog kan snel inhoudelijke afwegingen maken bij verrassingen of veranderingen in de plannen.’

De als archeoloog opgeleide ambtenaar heeft – als het goed is – ook enige autoriteit binnen de eigen organisatie, zegt Wispelwey. ‘Bestuurders hebben natuurlijk hun eigen opvattingen, en economische belangen wegen vaak zwaarder dan archeologie. Je moet als archeoloog wel uit kunnen leggen wat je wilt doen en waarom dat kwaliteit oplevert.’

En dan nog kiest de politiek soms anders, weet Hessing. Zijn bureau, Vestigia Architectuur en Cultuurhistorie, ondersteunt zowel grote als kleine gemeenten bij het erfgoedbeleid. Hessing vindt dat gemeenten te weinig stilstaan bij de rol en positie van de eigen archeoloog. ‘Is het een beleidsmedewerker, een handhaver bij vergunningen of een adviseur van het college? Het maakt nogal uit of je alleen rapporten mag toetsen of dat je ook het benodigde onderzoek mag aanbesteden en mee kunt beslissen over wat er archeologisch moet gebeuren en kunt ingrijpen als het niet goed gaat.’

Bijzondere resten

Wispelwey is gemeente-archeoloog van Putten en regioarcheoloog Noord-Veluwe, waar zes gemeenten onder vallen. Bij de plannen voor de nieuwe woonwijk Rimpeler in Putten, stelde Wispelwey een paar jaar geleden voor om een gebied van zeven hectare helemaal, zogeheten vlakdekkend, op te graven. De wethouder financiën – tevens projectwethouder – was aanvankelijk niet enthousiast over de kosten, maar Wispelwey kon hem overtuigen. ‘Het gaat er niet om of het 1 of 1,5 ton kost: we konden het verhaal van onze gemeente boven water krijgen.’ Zijn vermoeden kwam uit: er kwamen bijzondere resten tevoorschijn van een serie middeleeuwse boerderijen uit de periode 700-1400 na Christus.

‘We weten nu hoe de bouwstijlen zich in die eeuwen hebben ontwikkeld. Dat is echt nieuw en dus kenniswinst. Je kunt dat vergelijken met hoe in de twintigste eeuw de architectuur uit de jaren dertig verschilt van die uit de jaren zeventig.’

In de gemeenschappelijke hallen van de nieuwbouwwoningen hangen inmiddels grote foto’s van de opgravingen. In fietsen voetpaden bestaan de witte markeringen straks uit afbeeldingen van hier opgegraven voorwerpen. Wispelwey: ‘Bewoners zijn er trots op, ze weten boven welke boerderij ze wonen. Ze praten er onderling over. Dit geeft deze wijk een identiteit en een gemeenschappelijk verleden, dat verbindt. Het is niet in geld uit te drukken, maar de archeologie werkt hier als een soort smeerolie en zorgt voor verbondenheid in zo’n jonge gemeenschap.’

Publieksbereik

De Raad voor Cultuur noemt ‘publieksbereik’ een belangrijk doel bij archeologisch onderzoek. ‘Terwijl Nederland juist dat onderdeel van het verdrag van Valletta niet heeft geratificeerd’, zegt Wispelwey. Maar hij vindt publieksbereik van het allergrootste belang. Hij geeft graag lezingen in de nieuwe wijk en ziet overal om zich heen dat zijn collega’s hetzelfde doen. Open dagen, tentoonstellingen, lespakketten, websites: de afdelingen erfgoed zijn er druk mee.

Wispelwey: ‘Particulieren of projectontwikkelaars willen daar vaak geen geld aan uitgeven. Als gemeente voel je de verantwoordelijkheid dat, als je ergens publiek geld aan uitgeeft, de maatschappij er ook iets voor terug moet krijgen.’ Gemeenten moeten op hun beurt die extra opdracht wel gúnnen als er een extern bureau bij is betrokken, nuanceert Hessing.   ‘Ik merk dat zo’n onderdeel vaak als eerste wordt wegbezuinigd, als de kosten niet binnen de eigen raming vallen.’ Als het gaat om publieksbereik zijn er zowel bij gemeenten als in de particuliere sector goede en slechte voorbeelden, vindt Hessing. ‘Het is voor ontwikkelaars ook interessant om aan de hand van onderzoeksresultaten identiteit aan een gebouw of woonwijk te geven.’

Utrecht is een voorbeeld van een gemeente die het goed aanpakt, vindt Hessing. ‘De stad heeft een forse afdeling erfgoed en die heeft de regie. Zij maken afwegingen en stellen prioriteiten. Dat doen ze al tientallen jaren en je ziet waar het toe leidt. In zowel het Utrechtse centrum als in Leidsche Rijn is veel te zien en te beleven rond de Romeinen. Je hebt DOMunder op het Domplein, in Leidsche Rijn is een castellum nagebouwd. Het lukt om het publiek erbij te betrekken omdat ze consequent zijn en nadenken over hoe ze het verhaal van de stad willen laten zien. Onderzoek en resultaten passen daar in een groter geheel. Daar wil je naartoe in Nederland.’

Interesse in het verhaal van Nederland is er genoeg. De gelijknamige televisieserie trok dit voorjaar gemiddeld zo’n 2 miljoen kijkers. Herkenbaar, zegt Michiel Bartels. Toen onlangs tijdens het dijkversterkingsproject vlakbij Monnickendam de grootste middeleeuwse houten sluis van Nederland tevoorschijn kwam, mocht het publiek daar twee dagen komen kijken. De 800 beschikbare plekken waren razendsnel vergeven. ‘Alsof de Rolling Stones hier kwamen optreden’, vergeleek een woordvoerder van het Hoogheemraadschap de grote – en onverwachte – belangstelling vanuit het hele land.

Metaaldetectorspecialisten

Kennis van de lokale en regionale situatie is cruciaal, vindt ook Bartels. ‘Wij passen onze beleidskaarten, waar alle archeologische gegevens in staan, continu aan. Wij kennen onze amateurarcheologen en metaaldetectorspecialisten. Ook met hun vondsten actualiseren wij die kaarten. Zo voorkom je dubbel werk en onzinonderzoek.’

Je weet het pas echt als je de schop in de grond zet

En zelfs dan zijn verrassingen niet uitgesloten, zegt Bartels. ‘Je weet het pas echt als je de schop in de grond zet.’ Want ondanks al het voorwerk, de bestudering van alle gegevens en oude kaarten, had de archeologische dienst deze sluis 200 meter zuidelijker verwacht. ‘Maar hij lag dus midden in de bouwput van de nieuwe sluis.’ Goed overleg tussen alle partijen zorgde ervoor dat de dijkversterking, ondanks deze unieke vondst, niet stil gelegd hoefde te worden.

Bartels: ‘De druk op de omgeving is enorm. In onze regio moeten de komende jaren 12.000 nieuwe woningen worden gebouwd. Als archeologen moeten we aan de voorkant, in de schetsfase, al kunnen adviseren: op déze plek kun je gerust gaan bouwen, maar dáár krijg je zeker met archeologie te maken. Zo voorkom je onduidelijkheid, onnodige kosten en vertragingen.’

Provinciaal instituut

Het rapport adviseert een nieuw instituut op provinciaal niveau. Goed idee? Michiel Bartels: ‘Laten we dat nou niet doen. Niemand zit te wachten op een extra instituut dat mee wil sturen. De kennis zit bij de gemeenten en bij het convent. Maar wellicht dat de provincie gemeenten wel meer kan wijzen op hun verantwoordelijkheid voor het archeologisch erfgoed.’ Verschillen in keuzes en in kwaliteit zullen er altijd blijven, erkent Wispelwey. ‘Je hoeft niet voor de twintigste keer een boerderij uit 1870 op te graven, daar is onze beroepsgroep het wel over eens. Je wilt als archeoloog inzetten op nieuwe kennis. Maar stel dat je als archeoloog twee ton nodig hebt en de wethouder en de raad geven maar 50.000 euro, dan mis je dingen, dat is zeker. Maar de decentralisatie is een feit, dus daarin moet je gemeentes ook vrijlaten.’

Het draait om goede samenwerking, zegt Wilfried Hessing. Niet alleen tussen gemeenten of andere overheden, maar ook uitvoerende bureaus en opdrachtgevers moeten in zo’n eventueel nieuw platform vertegenwoordigd zijn. ‘De Romeinse Limesweg loopt alleen al in Zuid-Holland door zes gemeenten. Als wij in gemeente X een stukje onderzoeken, kan het zijn dat daarna een ander bureau in gemeente Y een ander stuk opgraaft, zonder dat er overleg is geweest over wat we al weten of wat nieuwe aandachtspunten kunnen zijn. Het delen van kennis leidt tot betere archeologie en uiteindelijk ook tot kostenbesparing omdat je gerichtere keuzes kunt maken.’

Palmhoutwrak

Misschien is Texel daarvan wel een mooi voorbeeld. In 2014 vonden plaatselijke amateurduikers daar de restanten van een 17e -eeuws schip, het zogenoemde Palmhoutwrak. De gemeente Texel haalde Archeologie West Friesland erbij. Michiel Bartels: ‘Het was ongelofelijk. In dat wrak zat een hele bijzondere zijden jurk in goede staat, en veel andere kleding, textiel en bijzonder zilverwerk.’ Als zo’n schip wordt ontdekt, gaan alle amateurduikers er razendsnel op af, realiseerde hij zich. ‘Dus moet er iemand zijn die de regie neemt. Die inhoudelijk en procesmatig die zaak coördineert. Maar je kunt ook niet al te bureaucratisch zijn, want op die plek spoelt alles razendsnel weg en dan heb je niks.’

Het heeft bijna acht jaar geduurd, maar er komt dit jaar een expositie in Kaap Skil, het museum op Texel. Er is een schatkamer in het museum gemaakt, waar ‘de Nachtwacht van de onderwaterarcheologie’, zoals de museumdirecteur de bijzondere vondst omschrijft, een vaste plek krijgt. Michiel Bartels: ‘Het is heus niet altijd mooi weer op Texel, dus je krijgt daar een enorme en nieuwe groep bezoekers die de maritieme geschiedenis van Nederland gaat zien en horen. Daar waren ze vast niet voor naar Texel gekomen, maar er gaat straks een wereld voor ze open.’