‘Rookgordijn’ rondom fraudesysteem Nissewaard

De gemeente Nissewaard gebruikt een algoritme dat zou kunnen aantonen bij welke huishoudens er een verhoogde kans op bijstandsfraude bestaat. Een raadslid voor de Volkspartij Nissewaard, gesteund door Platform Bescherming Burgerrechten en vakbond FNV, maakt zich zorgen om de privacy van burgers. Het blijft onduidelijk in hoeverre het systeem verschilt van SyRI, een opsporingssysteem dat onlangs onrechtmatig werd verklaard door de rechter.

Ondoorzichtig
Het systeem waarvan de gemeente Nissewaard gebruik maakt, afkomstig van tech start-up Totta Data Lab, is niet transparant en bovendien is het niet duidelijk hoe effectief het eigenlijk is. Dat zijn, in het kort, de zorgen die raadslid Peter van der Velden (Volkspartij Nissewaard) heeft. 'Specialisten geven aan dat Totta feitelijk hetzelfde werkt als SyRI', legt hij uit. De beantwoording van raadsvragen door verantwoordelijk wethouder Igor Bal (werk en inkomen, VVD) stelde hem nog niet gerust. 'Alle raadsvragen worden ontwijkend beantwoord. Er is geen inzicht in het algoritme, we weten niet hoe die beslisbomen in elkaar zitten. Er wordt verwezen naar de technische documentatie, maar als je daar een paar pagina's van doorleest, begint het je te duizelen.'

Van der Velden laat zich onder meer informeren door Platform Bescherming Burgerrechten, een organisatie die ook betrokken was bij de rechtszaak tegen SyRI. 'Uiteindelijk blijft het ondoorzichtig hoe je als burger beoordeeld wordt', beaamt Ronald Huissen van Platform Bescherming Burgerrechten. Ook hij werd niet veel wijzer van de antwoorden van de wethouder en de 'technische documentatie' die werd bijgevoegd: 'Hoe het precies werkt, hoe je op de lijst komt, dat kun je er niet uit opmaken. En als burgers daar geen inzicht in hebben, kunnen ze zich ook niet verweren tegen dit soort analyses.'

Drie auto’s
De gemeente Nissewaard reageert: ‘Wij zijn ons ervan bewust dat de complexiteit van algoritmes maakt dat de werking lastiger uit te leggen is. Wij kunnen die complexe techniek nu met behulp van het technische document delen en toelichten, maar zoeken ook naar een manier om aan een groter publiek de werking van de analyse beter uit te leggen.’

Wethouder Bal houdt vol dat er grote verschillen zijn tussen het Totta-systeem en SyRI. Hij benadrukt dat in Nissewaard alleen gegevens van de gemeente en vanuit de Participatiewet worden verwerkt, in tegenstelling tot het SyRI-systeem dat zo ongeveer alle mogelijke persoonsgegevens combineerde. Maar hij spreekt zichzelf tegen, meent raadslid Van der Velden, want in een interview zegt Bal ook: 'Een persoon in de bijstand met drie auto's is erg raar.' Om te weten hoeveel auto's iemand heeft, zou het systeem ook toegang moeten hebben tot RDW-gegevens, merkt Van der Velden op.

'Inzicht in de werkwijze van Totta Data Lab is onder meer gegeven aan drie ministeries (BZK, J&V en SZW)', verdedigt wethouder Bal het algoritme in de beantwoording van raadsvragen. 'Maar die ministeries hadden ook meegekeken naar SyRI. En dat heeft de rechter ook verboden', reageert Maureen van der Pligt, bestuurder bij FNV Uitkeringsgerechtigden.

Tekst loopt door onder afbeelding

Vakbond FNV was een van de aanklagers in de zaak tegen SyRI 

Gegoochel
Er hangen nog meer onduidelijkheden om het systeem van Totta Data Lab heen. Van der Pligt gaat verder: 'Er wordt gegoocheld met de opbrengsten. De wethouder heeft na de uitspraak over SyRI meteen bij Nieuwsuur heel trots gezegd: we gaan hier mee verder. Toen zei hij dat de opbrengsten 770 duizend euro in 2018 waren. Nu zegt hij: 149 duizend euro over 2018 én 2019. Maar er zijn maar zes gevallen opgespoord. Wij kennen niemand met een uitkering van een ton. Daar wordt een rookgordijn opgetrokken.'

De gemeente Nissewaard verklaart dat het bedrag van 149 duizend euro slaat op de fraude die dankzij Totta Data Lab is opgespoord. Het bedrag van 770 duizend euro ging over de totale opbrengsten aan fraudeopsporing, dus inclusief de fraude opgespoord met andere instrumenten. Het gebruikt van het Totta-algoritme kost 12.000 euro per jaar en verdient zichzelf dus ruimschoots terug, meent de wethouder. Verder laat de gemeente weten dat er met behulp van Totta Data Lab inmiddels niet zes, maar zeven uitkeringen zijn stopgezet. Dit is op basis van een aantal tientallen onderzoeken: elk kwartaal onderzoekt de gemeente handmatig de tien bijstandsgerechtigden waar volgens het Totta-model het hoogste risico op bijstandsfraude bestaat.

Gordijnen
Dit ondersteunt de eerdere uitspraak van de wethouder dat het algoritme een aanvullende methode is, naast de reguliere instrumenten. ‘Maar als Totta maar een aanvulling is, en bijna alle signalen komen van anderen’, reageert Van der Velden, ‘dan roept dat alleen maar meer vragen op. Mijn advies is: stop ermee.’ Want ook als het systeem zich aan de letter van de wet houdt, blijven er ethische vragen over. Burgers krijgen er een onveilig gevoel tegenover de overheid van, zegt Ronald Huissen van Platform Bescherming Burgerrechten. ‘Met dit soort systemen jaag je mensen de gordijnen in’, weet FNV'er Maureen van der Pligt uit ervaring. Ze was ook betrokken bij de campagne tegen SyRI in de Rotterdamse wijk Hillesluis, waar alle inwoners door het systeem zijn nagetrokken. 'Die mensen waren zó boos.'

Volgens de gemeente Nissewaard vergroot het systeem het vertrouwen van de burger juist: ‘Dit geld is voor een doelgroep die dit echt hard nodig heeft en daar mag geen misbruik van worden gemaakt. De essentie waarom we dit doen is om het maatschappelijk draagvlak voor het belangrijke sociale vangnet te behouden.’

Alarmbellen
Tot slot blijft het onduidelijk hoeveel gevallen van fraude er daadwerkelijk zijn opgespoord. Raadslid Van der Velden herinnert zich dat FNV-bestuurder Félix Alejandro Pérez insprak tijdens een commissievergadering en meldde dat er – volgens informatie van Totta Data Lab zelf – slechts één tip van Totta tot opsporing van fraude had geleid, wat bevestigd wordt in een bericht van RTV Rijnmond. 'Toen gingen er wat alarmbellen af', aldus Van der Velden. Totta Data Lab ontkent dat er informatie met Pérez is gedeeld, maar wil ook het correcte aantal fraudezaken niet vrijgeven. 

Overigens waarschuwden wetenschappers onlangs ook voor misplaatst optimisme over de effectiviteit van algoritmes in het voorspellen van menselijk gedrag. Econoom Louis Raes, die meewerkte aan een groot onderzoek door Princeton University: 'Kies liever een simpel model, wat je bij wijze van spreken in Excel kunt zetten. Eenvoudige modellen zijn in de praktijk ongeveer net zo goed als zogenoemde black box modellen. En dan kun je er ten minste een redelijk debat over voeren. Het mag een klein beetje moeilijk zijn, het hoeft geen Jip en Janneke-niveau te zijn, maar het moet uit te leggen zijn.' Met dat uitleggen lijkt de gemeente Nissewaard moeite te hebben.

Vingerscanaffaire
Het is niet de eerste keer dat de gemeente Nissewaard in opspraak komt vanwege vragen rondom privacy en de bejegening van bijstandsgerechtigden. Raadslid Van der Velden noemt de ‘vingerscanaffaire’, waarbij werkbedrijf Voorne Putten Werkt vier jaar lang ten onrechte vingerafdrukken van uitkeringsgerechtigden afnam en opsloeg. Ook wijst hij op de ‘geheime camera-affaire’ waarvoor de gemeente destijds strafrechtelijk werd veroordeeld. Daarnaast was er afgelopen jaar nog sprake van een idee van het college om werklozen afval te laten sorteren, wat volgens de FNV vooral diende als een ‘budgetvriendelijke oplossing’ om gemeentelijke taken te verrichten waar weinig geld voor beschikbaar was. Ook zou de gemeente iemand met een vluchtelingenstatus aan het werk hebben gezet zonder betaling.