'Ja, burgerinitiatieven zijn wel democratisch'

Zijn burgerinitiatieven eigenlijk wel democratisch? En past de eigen zeggenschap van bewoners over initiatieven in hun buurt binnen de representatieve democratie? Ja, stelt Alterra, onderdeel van Wageningen UR na onderzoek naar burgerinitiatieven op natuurgebied. Met een paper en een leernetwerk helpt Alterra overheden op weg die willen weten hoe ze kunnen samenwerken met burgers.

Zoektocht voor bestuurders en politici

Er komen steeds meer groene burgerinitiatieven, ook in de natuur, en overheden willen daar graag ruimte aan geven, constateert Alterra. Hoe ze dat moeten doen, is vaak een zoektocht, vooral omdat ambtenaren, bestuurders en politici vragen hebben over het democratische gehalte van projecten die door burgers bedenken en willen uitvoeren. En over de rol die zij daar als overheid nog bij kunnen hebben. Alterra deed onderzoek hiernaar en zet nu een leernetwerk op voor provincies, gemeenten en waterschappen die hun kennis hierover willen delen. Irini Salverda van Wageningen UR licht de uitkomsten toe aan de hand van de belangrijkste aanbevelingen uit het onderzoek.

Overheden moeten burgerinitiatieven in hun eigen (democratische) waarde laten

‘Alterra heeft burgerinitiatieven langs de meetlat van vier democratische waarden gelegd: vrijheid, gelijkheid, broederschap en good governance. Zij scoren op al die waarden, hoewel ze op een andere manier worden ingevuld dan de representatieve democratie. Overheden vragen zich af: wordt het plan voor die moestuin wel door alle bewoners gedragen, is het niet zonde dat het project maar tijdelijk is, profiteert iedereen ervan? Misschien niet, maar desondanks kan het toch democratisch zijn. Ook in een representatieve democratie wordt onze stem verdund door coalities met andere partijen en vallen beslissingen waar niet iedereen baat bij heeft. Ook daar is de uitkomst niet hetzelfde als wat iedereen afzonderlijk zou kiezen. Overheden zijn gewend aan procedures, stempels, zwart-op-wit. Beslissingen binnen een burgerinitiatief worden genomen op basis van vertrouwen en samenwerking, dat heeft ook een democratische waarde. In de praktijk reguleert het zichzelf.’

Overheden moeten burgerinitiatieven niet opvatten als beleidsinstrument voor het realiseren van eigen natuurdoelen

‘De overheid beoordeelt plannen op basis van beleidsdoelen. Voor natuur is dat bijvoorbeeld vaak behoud of versterking van biodiversiteit. Maar een burgerinitiatief is vaak gericht op beleving. Die willen wandelen, genieten van de natuur, hun kinderen erover leren, niet dat er een hek omheen staat zodat de planten ongestoord kunnen groeien. Dit speelde bijvoorbeeld bij de Gorsselse heide, een voormalig defensieterrein dat in de openbare verkoop ging. Bewoners maakten zich zorgen en organiseerden zich om ‘hun’ heide te behouden voor de lokale samenleving. Inwoners hebben nu zelf de verantwoordelijkheid voor het in stand houden van dit openbaar toegankelijke natuurterrein. Als overheid kun je zoiets prima faciliteren en daarnaast je eigen beleidsdoelen realiseren.’

Burgerinitiatieven vragen om een menselijker en meer responsieve overheidsorganisatie

‘Ambtenaren en bestuurders moeten uit hun ivoren toren komen, meedenken met bewoners en hun plannen. Is er bijvoorbeeld een bestemmingsplanwijziging nodig, kunnen we ergens mee helpen? Dat gaat het beste als je de waarde van burgerinitiatieven voor de samenleving als uitgangspunt neemt en niet je eigen doelen. Veel ambtenaren hebben nog moeite met die rol. Ze zijn er wel, maar in veel gemeenten is dat echt een aandachtspunt. Om burgerinitiatieven tot hun recht te laten komen heb je een faciliterende en coöperatieve overheid nodig.’

Burgerinitiatieven vragen veel ruimte voor doen, experimenteren en leren

‘Het is vallen en opstaan. Probeer gewoon wat en al doende leer je. Als je daar tegenop ziet, kijk dan om je heen naar hoe andere gemeenten en provincies het doen. Laat burgerinitiatieven in elk geval niet verwateren. Vaak is er heel veel enthousiasme, die energie moet je benutten. Want als de gangmakers andere dingen aan hun hoofd krijgen of verstrikt raken in procedures, dan haken ze af.’