Veerkrachtige verbinder

Denken en handelen als een ondernemer, dat is wat de nieuwe generatie ambtenaren onder druk van de Omgevingswet moet gaan doen. In de gemeentehuizen wordt er volop aan gewerkt; het onderwijs blijft achter.

Omgevingswet vraagt om een nieuw type ambtenaar

Minder inhoudelijke kennis, meer communicatieve vaardigheden. Dat is in het kort de verandering die de ambtenaren in het ruimtelijk domein moeten maken om de nieuwe Omgevingswet goed te kunnen uitvoeren. Net als in andere vakgebieden worden vaardigheden als netwerken, onderhandelen en samenwerken met burgers steeds belangrijker. En dat is voor sommige ambtenaren flink wennen.

‘De transitie vindt natuurlijk al een tijdje plaats’, vertelt Marieke van Leeuwen, opleidingsmanager bij de Mariënburggroep. ‘Je ziet nu al dat de nieuwe generatie ambtenaren hun werk op een heel andere manier uitvoert. Ze denken en handelen steeds meer als een ondernemer’, legt ze uit. ‘Als ze inhoudelijke vragen hebben, stappen ze naar een ervaren ambtenaar met meer kennis van zaken of halen hun kennis via de digitale weg.’

Hoewel de overheidsprofessionals in het ruimtelijk domein van oudsher gewend zijn om vanaf het begin alle belangen af te wegen, zal er ook bij hen een cultuuromslag moeten plaatsvinden. Met de invoering van de Omgevingswet in 2019 verandert er heel veel. Er worden tientallen wetten en honderden regelingen vervangen. Die gaan allemaal over ruimte, wonen, infrastructuur, milieu, natuur en water en zijn relevant voor de leefomgeving. De insteek van de wet is minder bureaucratie, meer vertrouwen en ruimte voor lokale initiatieven. Vertrouwde credo’s als: ‘regels zijn regels’ of ‘nee, tenzij’ worden vervangen door ‘ja, mits’. En daar is dus een nieuw type ambtenaar voor nodig.

Verbinder
Dat is ook precies wat Zeger van der Wal bepleit, de nieuwe bijzonder hoogleraar op de Ien Dales Leerstoel. Hij stelt dat de moderne ambtenaar de komende jaren een heleboel verschillende personen tegelijk gaat worden. ‘De ambtenaar wordt steeds meer een verbinder en moet vooral faciliteren’, aldus de hoogleraar. ‘Daarnaast moet de ambtenaar ervoor zorgen dat alle innovatie uit de buitenwereld op een slimme manier de overheidsorganisatie binnenkomt. Zonder dat hij opnieuw het wiel probeert uit te vinden.’

Een andere eigenschap die een modern ambtenarenapparaat in huis moet hebben is zogenoemde resilience, oftewel veerkracht. ‘Veel overheidsorganisaties kampen met het probleem dat door de reorganisaties kennis is weggelekt’, legt Van der Wal uit. ‘Ze kunnen niet meer teruggrijpen op de expertise die er bijvoorbeeld in de jaren negentig wel was. Een duidelijk voorbeeld is de vluchtelingencrisis. De kennis over inburgering van de vorige golf asielzoekers is verloren gegaan door een gebrek aan resilience.’

Het werkveld van opleider Marieke van Leeuwen bestaat voornamelijk uit gemeentehuizen en omgevingsdiensten in heel Nederland. Ze ziet de functies daar onder haar neus veranderen. ‘Ik zag laatst een vacature bij een omgevingsdienst waar 80 procent van de functie uit vaardigheden bestond en slechts 20 procent uit inhoudelijke kennis’, vertelt ze. ‘Zoiets was vroeger ondenkbaar. Maar die kant gaan we wel op. De universele ambtenaar waarbij het niet meer uitmaakt in welk domein hij werkzaam is, het gaat om de persoonlijke vaardigheden.’

Een groot verschil met vroeger is dat de benodigde informatie veel gemakkelijker toegankelijk is, er is een open aanbod’, legt Van Leeuwen uit. ‘Specifieke inhoudelijke kennis kan met korte trainingen worden aangeleerd. Overigens kom je ook al een heel eind als je een analyse van het beleidsstuk of collegevoorstel maakt. Bekijk de arena. Wie zijn de spelers? Wat is er al over hen bekend? Wie weet er meer van?’

Opleidingen
Bij deze hervorming is vanzelfsprekend een belangrijke taak voor de opleidingen weggelegd. Het ambtenarenkorps van morgen heeft nieuwe vaardigheden nodig en daar moeten studenten al op worden voorbereid. Maar die vooruitziende blik is er nog niet, volgens deskundigen. Hbo-instellingen en universiteiten bereiden toekomstige professionals in de leefomgeving nog veel te weinig voor op de nieuwe wet constateert het Netwerk Jong Leefomgeving, waarin jonge professionals die zich bezighouden met de fysieke leefomgeving zijn verenigd. In een ingezonden stuk op de website van Binnenlands Bestuur roept het netwerk de onderwijsinstellingen op actief aan de slag te gaan met de Omgevingswet.

Voorzitter Juul Osinga merkt uit signalen uit de praktijk dat dat onvoldoende gebeurt, vooral bij sectorale opleidingen, zoals milieukunde, watermanagement, mobiliteit en infrastructuur en bij de universitaire studies bestuurskunde. Een uitzondering vormen volgens hem de juridische en ruimtelijke ordeningsopleidingen. ‘Daar zijn onderdelen van de Omgevingswet reeds onderdeel van het curriculum of is men op andere manieren bezig met de Omgevingswet, zoals de praktijkgroep Omgevingswet van Saxion Hogeschool in Deventer’, licht Osinga toe.

‘De Omgevingswet vraagt om nieuwe kennis, andere vaardigheden én de juiste mindset. Daar is een nieuwe generatie ruimtelijke professionals voor nodig. Het onderwijs heeft de cruciale taak deze generatie op te leiden.’ De oproep is gericht aan onderwijsinstellingen, maar Osinga hoopt er ook de gemeenten en marktpartijen mee in beweging te brengen. Ook zij kunnen hun contacten met opleidingen gebruiken om te pleiten voor meer aandacht voor de Omgevingswet.

Bedreigend
Voor jonge ambtenaren zijn de nieuwe werkwijzen gemakkelijker aan te leren dan voor ervaren collega’s met decennia aan werkervaring. Om ook die mee te krijgen, kan soms een uitdaging zijn, geeft Marieke van Leeuwen toe. ‘Ik merk dat oudere ambtenaren het soms bedreigend vinden dat hun jongere collega’s andere manieren hebben om hetzelfde werk uit te voeren. Helemaal als ze ook nog sneller resultaat blijken te boeken, bijvoorbeeld in procedures voor ruimtelijke plannen.’

Toch hebben deze voorbeelden volgens haar niet de overhand. Vaak gaan de ervaren ambtenaren gewoon mee in de ontwikkelingen. Of ze raken geïnspireerd door alle nieuwe mogelijkheden. ‘Bij afstudeerpresentaties van onze vakopleidingen, bijvoorbeeld. Dan zijn de oudere leidinggevenden meestal laaiend enthousiast. Ik denk dat we ook toe moeten naar een situatie dat ze van elkaar leren’, bepleit Van Leeuwen. ‘Er zit een brok inhoudelijke kennis en ervaring bij de oudere ambtenaar. De meeste winst boek je als de verschillende generaties hun vaardigheden en kwaliteiten met elkaar delen.’