Handen ineen voor gezonde stad

De goede voornemens van de overheid

De kerstkaarten liggen inmiddels bij het oud papier – of in de digitale prullenbak. Het zou mooi zijn als de boodschap die we erop krabbelden een langere levensduur heeft. Dat de wens voor “een gezond nieuwjaar” bij ambtenaren en bestuurders blijft hangen als motto in hun werk voor de publieke zaak. Dat hoopt althans de Eindhovense programmaleider milieu, die in een filmpje over de Brabantse Health Deal collega’s oproept om meer werk te maken van de gezonde leefomgeving.

De gezonde stad moet gaan landen in het dna van de publieke professional, stelt ook Edwin Weijtmans. Hij is als omgevingsmanager milieu en gezondheid bij de provincie Noord-Brabant nauw betrokken bij de uitvoering van de Health Deal die deze zomer werd gesloten. De vijf grote Brabantse steden, drie waterschappen en GGD’en, kennisinstellingen en de provincie zetten hun handtekening voor een gezonder Brabant: gezondheid en welzijn worden uitgangspunt bij ruimtelijk-economische afwegingen. Samen legden ze ruim drie ton op tafel om de Health Deal op te tuigen.   

Brabant is daarmee de eerste provincie waar gezondheid zo breed en concreet op de agenda van bestuurders en beleidsmakers is gezet. Andere koplopers zijn de steden Utrecht, Eindhoven, Rotterdam, Nijmegen, Schiedam, Groningen en Maastricht. Zij zijn pilotgemeente voor het programma Slimme en Gezonde stad van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Bij de zoektocht naar oplossingen voor een gezonde stad staat luchtkwaliteit centraal, zegt de programmaleider van het ministerie. Dat heeft – na roken – nu eenmaal de grootste impact op de gezondheid van mensen.

Gezonde lucht
Ook in Noord-Brabant is luchtkwaliteit een belangrijk onderdeel van de Health Deal. Verklaarbaar, volgens Weijtmans, omdat op dat onderwerp veel winst is te behalen. ‘De grenswaarde die de Wereldgezondheidsorganisatie WHO hanteert voor gezonde lucht, ligt de helft lager dan de Europese grenswaarde die wij ook in Nederland hanteren. Gezonde lucht is dus iets anders dan het compromis dat tot wettelijke norm is verheven.’ Maar de provincie trekt het onderwerp uitdrukkelijk breder dan luchtkwaliteit, door naast gezondheid ook welzijn centraal te stellen. Participatie, een klimaatbestendige stad en het economisch vestigingsklimaat spelen ook een rol.

De ondertekenaars gaan de komende twee jaar via vier ‘sporen’ aan de slag, schetst Weijtmans. Allereerst gaat de TU Eindhoven samen met de vijf stedelijke regio’s een routekaart opstellen om uit te stippelen wat zij kunnen doen op het gebied van gezondheid. ‘We sluiten aan bij wat er al gebeurt en kijken of we dat kunnen verbreden. Zo loopt in Eindhoven al enige jaren het project AiREAS, een innovatief luchtmeetsysteem dat vanuit een burgerinitiatief is ontstaan. We kijken of we dat kunnen uitbreiden naar de Metropoolregio en wat daarvoor nodig is. Zo zijn er in alle steden bestaande initiatieven, bijvoorbeeld rondom klimaat. Die kunnen we wellicht breder oppakken, samen met de waterschappen en de GGD’en.’

Het tweede spoor gaat over meten en monitoren, vervolgt Weijtmans. ‘Je moet weten welke thermometers je kunt gebruiken om gezondheid in kaart te brengen. Daarom ontwikkelen we een gereedschapskist waarin we alle instrumenten leggen die je kunt gebruiken. Dat kunnen ook procedures zijn. Zo gaat de landelijke GGD GHOR een handreiking maken waarmee bestuurders beslissingen kunnen nemen op het gebied van gezondheid. Maar het gaat ook over manieren om met elkaar in gesprek te gaan, want ruimtelijke ordening, milieu en gezondheid zijn vaak gescheiden werelden. Er bestaan hulpmiddelen om effectief in gesprek te gaan en integrale beslissingen te nemen.’ De overige sporen gaan over het vergroten van burgerparticipatie en het delen en bundelen van kennis, die nu nog versnipperd is.

Focus
Weijtmans realiseert zich dat er nog veel nodig is om de mooie voornemens in de Health Deal om te zetten in projectvoorstellen, financiering en meetbare doelen. De routekaart moet daarbij helpen, maar het ophalen van alle lokale initiatieven duurt langer dan verwacht. Stevig regisseren en realistisch plannen zijn belangrijk, ontdekte Weijtmans. Focus aanbrengen is nog zo’n les die hij gaandeweg leert. ‘Dat krijgen we steeds terug: wat gaan we nou eigenlijk doen? Je moet vlot stappen zetten en tot concrete acties komen.’

Lastig is ook dat gezondheid voor veel van zijn collega’s nog een vaag begrip is, zegt Weijtmans. ‘Wie is daarvan? Feitelijk zijn dat de gemeenten, maar wij hebben het als provincie op ons genomen om ermee aan de slag te gaan, over alle beleidsvelden heen. We moeten onder andere bij ambtenaren beter op hun netvlies krijgen wat ze met gezondheid kunnen doen.’ Hij denkt dat goede voorbeelden kunnen inspireren. Nadenken over gezondheid is een kwestie van een cultuuromslag in de wereld van de ruimtelijke ordening, zegt wethouder Victor Everhardt van Utrecht (D66, Volksgezondheid/ Stationsgebied). Hij ziet dat stapsgewijs gebeuren sinds zijn college het onderwerp een belangrijke plek heeft gegeven. Enige tijd geleden blokkeerde het college nog een nieuwbouwplan voor een school. ‘Het was een mooie plek, maar er zou in de toekomst een grote wegverbreding vlakbij komen, dat is geen goede combinatie. Als college hebben we dat ambtelijk advies dus teruggestuurd.’ Het is een leerproces, ziet de wethouder. ‘Gezonde stedelijke ontwikkeling’ is inmiddels een aparte paragraaf in collegevoorstellen.

Bij de herinrichting van het Beurskwartier, de achterzijde van het vernieuwde centraal station, heeft Utrecht de kans om het op de nieuwe manier te doen. Gezonde stedelijke ontwikkeling staat er centraal, compleet met Europese subsidie voor een living lab, waar burgers en internationale wetenschappers meedenken over het nieuwe gebied. Het moet een wijk worden waar wonen en werken aangenaam samen gaan. Dus geen kantoorgebied waar ’s avonds niemand zich meer vertoont, legt Everhardt uit. ‘Er komt wel hoge bebouwing, maar met een prettige inrichting van de plinten, met groene wandelroutes en plekken waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Een café in het gebied willen we er bijvoorbeeld graag behouden, en er komt ruimte voor buurtwinkels en kleinere bouwblokken, in eigendom van de bewoners zelf. Dat eigenaarschap geeft een toegevoegde waarde.’

Bootje
Het asfalt in het Beurskwartier moet indikken. Twee wegen met dubbele rijstroken worden teruggebracht naar enkele rijstroken, zoals eerder in de binnenstad gebeurde. Net als het asfalt krijgt ook de auto minder ruimte in de wijk. Parkeren voor de deur is er nauwelijks mogelijk. Utrecht stimuleert deelautogebruik, elektrisch rijden en parkeren buiten het gebied. En ook hier krijgt water dat in het verleden moest wijken, weer een plek: de Leidse Rijn wordt doorgetrokken naar de wijk. ‘We zien dat bij de Catharijnesingel, het is een plek waar mensen elkaar ontmoeten. Ze gaan er zitten, leggen er een bootje neer.’

Juist vanwege het belang van water voor de gezonde stad, zijn in Brabant drie waterschappen betrokken bij de Health Deal. Samenwerking creëert meerwaarde, ziet Peter Glas, watergraaf van waterschap De Dommel en medeondertekenaar van de Deal. ‘Als je met elkaar aan tafel zit – wethouders, bestuurders van waterschappen, ambtenaren – dan komen onderwerpen op tafel die verder gaan dan veilige dijken, voldoende en schoon water. Dan gaat het over de energieopgave, duurzaamheid, klimaat, recreatie, sociale cohesie en gezondheid. Als waterschappen lopen we voorop met circulariteit en energieopwekking. Maar ik proef ook bij gemeenten, provincie, bedrijfsleven en bewoners veel energie om met deze onderwerpen aan de slag te gaan.’

Wat het waterschap kan bijdragen aan de gezonde stad? Glas noemt het slimme rioolsysteem in de Eindhovense regio dat regenwater langer vasthoudt, zodat bij hevige regen niet wordt geloosd op de Dommel. Maar ook het plan om een oude stadsbeek in Eindhoven weer boven de grond te halen. Dat kost een flinke duit, maar levert ook kansen voor een impuls aan de stad, zegt Glas. In dezelfde gemeente is het uitbaggeren van 17 kilometer Dommel gecombineerd met een ecologische inrichting van de oevers in de binnenstad. ‘Dat water vormt nu de basis voor culturele evenementen, met straattheater, kraampjes en muziek. Bij zo’n gelegenheid zitten duizenden mensen in het gras te picknicken, omdat het water weer zichtbaar is en niet meer stinkt. Inwoners herkennen water als kwaliteit in hun leefomgeving.’

Gemeenten realiseren zich dat ook, merkt Glas. Gezondheid komt steeds hoger op de maatschappelijke agenda, net als duurzaamheid en klimaat. Hoog tijd dat in een volgend regeerakkoord daarover een duidelijke keuze wordt gemaakt, vindt hij. ‘Alle investeringen in publieke infrastructuur en vastgoed moeten voortaan waterproof, klimaatneutraal en circulair worden aanbesteed. Als dat beleidsuitgangspunt wordt, is de leefomgeving over dertig jaar een stuk gezonder.’