Alle lichten op groen

Stel, het is 2035. We leven in een duurzaam, circulair en energieneutraal Nederland. Waar zien we dan, terugkijkend in de tijd, het begin van de groene revolutie van dit tijdperk? In Helmond, zeggen ze in Helmond.

Duurzaamheid
Duurzaamheid moet, maar op welke manier maken gemeenten, provincies en waterschappen dat concreet? Een serie brengt kansrijke initiatieven in beeld.

Duurzaamheid is in Helmond een project van de stad

Helmond? Een middelgrote, voormalige industriestad in Brabant, die op dit moment slechter dan gemiddeld scoort in duurzaamheidslijstjes? Waar duurzaamheid lange tijd bijzaak was op het stadhuis? Dat Helmond, ja. Met de Versnellingsagenda Duurzaamheid geeft de gemeente sinds een jaar een boost aan duurzame initiatieven, via de internationaal beproefde methode van future search.

Of het ronkende toekomstperspectief over twee decennia werkelijkheid zal zijn, is een kwestie van afwachten. Vaststaat dat de 29-jarige, ambitieuze wethouder Paul Smeulders (GroenLinks, onder andere financiën, duurzaamheid) overtuigd is van de aanpak waarbij zoveel mogelijk Helmonders via netwerken worden gestimuleerd om duurzaamheidsprojecten van de grond te tillen. De gemeente regisseert niet, maar faciliteert en subsidieert, onder het motto ‘alle lichten op groen’.

Toen Smeulders in 2014 aantrad als wethouder, lag er een mooie ambitie – Helmond klimaatneutraal in 2035 – maar tot dat moment was er bestuurlijk nauwelijks serieus getrokken aan het thema duurzaamheid. Er waren uitvoeringsprogramma’s sinds 2009, met projecten zonder samenhang. Een duidelijke visie ontbrak. ‘Als we op deze voet verder gaan, halen we die ambitie never nooit niet’, stelde Smeulders vast. En: ‘Duurzaam Helmond kunnen we als gemeente niet alleen; het moet een thema van de stad worden.’

Toenmalig beleidsambtenaar duurzaamheid Geertje de Kort zag ineens nieuwe mogelijkheden. Hier zit een wethouder die écht vindt dat het anders moet, in co-creatie met de stad, dacht ze. ‘Het is ook eigenlijk heel gek om vanuit de gemeente een doelstelling vast te stellen die alle Helmonders aangaat. Klimaatneutraal in 2035 heeft impact op elke inwoner, ondernemer, corporatie en school. Dan moet je toch weten of de stad ook in dat tempo denkt en wat er allemaal al gebeurt?’

Met een voorstel voor een future search-conferentie, kregen Smeulders en De Kort begin 2015 ook de gemeenteraad mee. De methode van future search is wereldwijd beproefd, op allerlei onderwerpen,’ zegt De Kort. ‘De Verenigde Naties gebruiken het in de strijd tegen kindsoldaten. De essentie is dat je in een voortraject zoekt naar sleutelfiguren in de stad die iets doen met duurzaamheid.Mensen met ervaring én een netwerk, dat op zijn of haar verzoek bereid is in actie te komen.’

Sleutelfiguren
Zo benaderde Helmond zeven sleutelfiguren uit de stad. Zoals de private parkmanager van bedrijventerreinen, directeuren van de Helmondse scholen en duurzaamheidsadviseurs voor woningcorporaties. Maar ook de directeur van een installatiebedrijf dat vooroploopt in het verduurzamen van gebouwen. Als híj zijn collega’s uitnodigt voor een conferentie, komen ze wél, zegt de wethouder, met zelfkennis. Dat geldt ook voor de parkmanager, weet ambtenaar De Kort. ‘Die zit elke dag met ondernemers om tafel, terwijl wij alleen binnenlopen om met een milieuvergunning te zwaaien. Via de sleutelfiguren bereikten we een groep van 120 mensen die de handen ineen willen slaan.’

Wat dat inhield? Deelnemen aan een driedaagse conferentie en projecten optuigen die een versnelling geven aan een duurzaam Helmond. Die drie dagen zijn nodig om alle inspiratie eruit te halen die erin zit, zegt De Kort. ‘De truc van future search is dat je het bedenken van concrete projecten uitstelt totdat iedereen heeft kunnen vertellen wat hij ervan vindt en wil bereiken. Zelfs bescheiden mensen gaan na twee dagen knikken, echt meedoen.’

De wethouder moest zijn ongeduld beteugelen, vertelt hij. Maar toen ze eindelijk over concrete projecten mochten praten, lagen er in een half uur tijd dertig op tafel. ‘Dat was supervet natuurlijk, want het was voor mij als wethouder best spannend om mijn ambities uit handen te geven aan de stad. Je ziet dat het heel serieus wordt genomen. Er zijn kleine projecten bedacht, maar ook grote wijkontwikkelingen voor de komende tien jaar.’

Op de laatste dag zijn de projecten uitgewerkt en gepresenteerd aan gemeenteraadsleden en een Brabantse gedeputeerde. De rol van de raad was vooraf een lastig punt. De raadsleden wilden meedoen aan de conferentie, maar dat was niet de bedoeling. Wie meedoet, moet ook projecten gaan uitvoeren, en dat is nu juist aan de stad, legt De Kort uit. Wel mochten raadsleden wensen en ideeën inbrengen.

Ambtelijk was er discussie over de procedures. Anders dan bij de eerdere uitvoeringsprogramma’s was er nu niet een ambtelijk voorstel dat aan raad en college kon worden voorgelegd, maar een boek vol projecten van de stad. ‘Co-creatie past niet in de traditionele beslisboom van het ambtelijk apparaat, het bestuur en de raad. Voor ons als ambtenaren was dat nog het lastigst: wij moesten echt op een andere manier gaan werken. Het projectboek is uiteindelijk aan de raad aangeboden ter kennisname. Daar is unaniem positief op gereageerd.’

Leerpunten
Is de Helmondse aanpak een groot juichverhaal? Smeulders kijkt ook kritisch en met leerpunten naar het traject. Zo was het beter geweest als het onlangs opgerichte duurzaamheidsfonds van een half miljoen euro vorig jaar al beschikbaar was. Dan hadden initiatiefnemers na de conferentie gelijk een aanvraag kunnen indienen. ‘Daardoor zijn projecten vertraagd van start gegaan, zonde.’

Ook blijkt het belangrijk om bij co-creatie de rol van de gemeente helder te definiëren. Voor sommige grote projecten wil de gemeente vanuit haar belang graag trekker zijn, maar voor andere thema’s moeten Helmonders in actie komen. ‘Soms is er het traditionele beeld dat inwoners de input leveren en dat de gemeente het dan gaat doen, vanuit de gedachte: jullie hebben de ambtenaren en de middelen. Dat is een spanningsveld. Ons leerpunt is vooraf na te gaan wat redelijk is om te verwachten van bedrijven en vrijwilligers en wat zij verwachten van ons.’

Tot slot: hoe realistisch is het om te spreken van een agenda van “de stad” als die feitelijk door 120 mensen is vastgesteld? Weet of meet de wethouder eigenlijk hoeveel Helmonders echt betrokken zijn bij ‘Alle lichten op groen’? ‘Nee, en dat is nu ook niet onze ambitie. Iedere Helmonder krijgt straks een papiercontainer om het afvalscheiden te bevorderen, dan komt het onderwerp vanzelf bij iedereen thuis. Nu richten we ons op de believers, mensen die geloven in duurzaamheid en aanhaken bij een van de projecten. Geen promotiecampagne bereikt wat deze ambassadeurs voor elkaar krijgen. Als je echt wilt versnellen, moet je daar de energie in steken.’

Helmond en de cijfers
Helmond hoort in de Nationale monitor duurzame gemeenten 2016 bij de slechtst scorende gemeenten, op plaats 359. Ook in de Gemeentelijke Duurzaamheidsindex 2015 scoort Helmond met een gemiddelde score van 4,5 onder de maat. Wethouder Smeulders kan dat verklaren doordat goede scores op klimaatgebied wegzakken door slechte cijfers op economisch en sociaal vlak. ‘Helmond heeft de hoogste werkloosheid en het laagste opleidingsniveau van Brabant. Na het instorten van de industrie hebben we ingezet op herstructurering en groei met wijken voor hoger-opgeleiden. We hebben de weg omhoog gevonden, maar zijn er nog niet.’

Paul Smeulders was voor zijn wethouderschap van Helmond fractievoorzitter van de GroenLinks-fractie in de Brabantse Provinciale Staten. De ambitie begon op vroege leeftijd. ‘Ik had van jongs af aan het gevoel dat er echt iets moest gebeuren voor een betere, groenere wereld. Op mijn veertiende werd ik lid van GroenLinks én vegetariër. Op mijn achttiende ben ik de politiek in gerold.’ Tijdens zijn studie bestuurskunde begon hij als commissielid in de Helmondse politiek. In 2011 volgde de Statenfractie; in 2014 het wethouderschap. Dat doet hij parttime; Smeulders werkt ook als adviseur bij Natuurmonumenten.

Programmamanager duurzaamheid Geertje de Kort heeft de leukste baan van Helmond, sinds duurzaamheid zo hoog op de agenda staat, vindt ze zelf. Dat was acht jaar geleden anders. In het team milieu, waar zij als beleidsadviseur werkte, was klimaat een nieuw werkveld, tussen geluid, bodem en veiligheid. ‘Duurzaamheid leefde nauwelijks in Helmond, het was echt trekken om iets voor elkaar te krijgen. Pas sinds kort is het een speerpunt van het bestuur met een apart programma; ik ben inmiddels programmamanager. Helmond staat voor een duurzame en gezonde stad, dus ja, nu zit ik op de mooiste plek.’

Hoe gaat Helmond versnellen?
De Versnellingsagenda die voortkwam uit de conferentie van vorig jaar, heeft tien thema’s. Zoals mobiliteit, verlichting, leefbaarheid, nul op de meter, energie en Helmonders betrekken. Een greep uit de projecten:
• Stadsverwarming aansluiten op geothermie (in voorbereiding, Green Deal met rijk gesloten);
• Oprichting Energiehuis: informatiepunt in centrum Helmond over energiebesparing in huis (in voorbereiding);
• Afvalscheiding op basisscholen (wordt nu uitgerold, na succesvolle pilot);
• Veertig hectare zonnepanelen op bedrijfs daken (in planfase);
• Duurzaamheidslening voor woningaanpassingen (100ste onlangs uitgereikt);
• 24 Nul-op-de-meterwoningen zijn in 24 dagen geplaatst in wijk Brandevoort.
• Bouw slimste wijk ter wereld; 1500 woningen met slimme technologie, samen met TU Eindhoven (bouw 2017)

Meer voorbeelden op www.allelichtenopgroen.nl