Pleidooi voor burgerschap

Nederland kampt met het probleem van beperkte verbinding in de samenleving. Dat komt voort uit een steeds meer geradicaliseerd concept van mensenrechten. ‘Het mensenrecht kan worden opgeëist door een politiek activisme dat ingrijpende gevolgen heeft voor de rechtsstaat,’ schrijft Sybe Schaap in zijn nieuwste boek Als alle vertrouwen wegvalt.

Mensenrechten zijn direct opeisbaar en moeten worden vervuld door de staat. Als voorbeeld noemt Schaap het recht op inkomen, gezondheid en onderdak. Daartegenover plaatst hij burgerrechten zoals de vrijheid van meningsuiting, van vereniging en van kiesrecht. Bij burgerrechten is echter sprake van wederkerigheid en vraagt de staat ook een inspanning van burgers.

Schaap vraagt zich af of onze burgerlijke rechtsstaat nog wel een ‘gezagsvolle rechtsorde’ is. ‘De uitholling van het burgerschap schept een sfeer van wantrouwen: tussen burgers onderling, maar ook tussen burgers en staat,’ schrijft hij. Uiteindelijk zorgt dat voor ondermijning van rechtsstaat en democratie. Zijn boek is een langgerekt pleidooi voor ‘herwaardering van het burgerschap’. In dat kader beschrijft hij hoe burgers boven het bijzondere eigen belang kunnen uitstijgen en bijdragen aan ‘het ordenen en besturen van de rechtsgemeenschap’. Zonder bewustzijn daarover, dreigen we af te glijden naar een autocratie. ‘Geef lieden als Trump, Poetin, Orban, Wilders en Baudet de macht, dan is het gedaan met de rechtsstaat en de democratie,’ verklaarde hij recentelijk in De Stentor.

‘Sybe Schaap is een bijzondere man,’ luidt de openingszin van het voorwoord in het boek van Volkskrant-columnist Martin Sommer. Hij typeert Schaap als ‘de ideale burger in het Oude Rome’: ‘in de ochtend boer, in de middag visser en ’s avonds filosoof’. Schaap vervulde jarenlang functies in waterschappen, boerde in de polder, adviseert politici in Oekraïne, was VVDsenator, doceert filosofie en produceerde intussen ook nog een stapel boeken. ‘Een ware homo universalis’, aldus Sommer. ‘Met een knipoog zou je kunnen zeggen dat zijn nieuwe boek over hemzelf gaat’. Precies daarin schuilt ook de enorme valkuil waar een goede redacteur Schaap voor had moeten behoeden. Het boek bestaat te veel uit lange theoretische exercities, veelal zonder herkenbare voorbeelden uit het dagelijks leven of de politieke werkelijkheid.

Daardoor raak je als lezer veelvuldig de draad kwijt, bijvoorbeeld wanneer Schaap ingaat op de oorsprong van mensenrechten en daarbij tien pagina’s lang uitweidt over het scheppingsverhaal in het Bijbelboek Genesis. Een dergelijke vertelling neigt te veel naar het etaleren van eigen kennis, wat niet in dienst staat van de leesbaarheid. Dat is jammer, want zo raakt de nadere onderbouwing van zijn analyses – die wel degelijk actualiteitswaarde hebben – grotendeels uit beeld.