Doorveren na corona

De coronacrisis leidt tot grotere tekorten op de gemeentelijke begrotingen. Hoe kunnen gemeenten de juiste keuzes maken? Ayrin van Dal, Maxim ter Hedde en Rogier van der Wal pleiten voor een zakelijk-strategische voorbereiding van de begrotingsbesprekingen 2021, waarin integrale keuzes vanuit de sterke kanten, focus en het onderscheidende profiel van de gemeente leidend zijn.

Acute vertaalslag 

In eerste instantie moesten de gemeenten dealen met een acute vertaalslag van de maatregelen die op rijksniveau afgekondigd worden: noodverordeningen, anders handhaven, digitale besluitvorming mogelijk maken en regelingen als de TOZO zo snel en goed mogelijk uitvoeren. Daarna kwamen gemeenten met aanvullingen op het landelijke beleid, om het bedrijfsleven te ondersteunen en om drukte en massabijeenkomsten te voorkomen. En dan hebben we het nog niet gehad over alle activiteiten op regionaal niveau of het samenspel met andere partners, bijvoorbeeld in de veiligheidsregio, met GGD-om de testfaciliteiten op te zetten en de capaciteit te vergroten, met de vervoersbranche vanwege het veilig vervoeren van leerlingen voor het speciale onderwijs etc.

 

Nog meer

En er komt nog meer aan. Deels ook afhankelijk van de omvang die de recessie aanneemt. Wanneer de werkloosheid toeneemt merken gemeenten dat met enige vertraging in het aantal bijstandsgerechtigden. Maar er zijn ook gevolgen voor bijvoorbeeld het armoedebeleid, waaronder de schuldhulpverlening. Net als lagere inkomsten, door faillissementen en minder toeristen. Een toename van leegstand, die om een nieuwe aanpak vraagt. Minder huurinkomsten bij gemeentelijk (maatschappelijk) vastgoed, en op termijn mogelijk een waardedaling in deze objecten.

Enorme rekening

De vraag is hoe om te gaan met de enorme rekening die gemeenten al hebben en deels nog gaan krijgen? Gaat de compensatieregeling van minister Ollongren voldoende soelaas bieden? De nieuwe VNG-voorzitter Leonard Geluk is er duidelijk over. In VNG Magazine zegt hij : “Als we de voorzieningen in Nederland in de lucht willen houden, moeten de kosten van de crisis voor gemeenten worden gecompenseerd.” Er is intussen een eerste handreiking gedaan door het Rijk inmiddels, maar dat is niet genoeg. Hangen er toch weer zware bezuinigingen in de lucht?

 

Hardere acties

Veel gemeenten houden rekening met dat laatste scenario. Hun begrotingen stonden vóór de coronacrisis al onder forse druk, met name door de oplopende kosten in het sociaal domein (jeugdzorg, participatie, Wmo). Bijna de helft van de wethouders geeft aan te moeten terugkomen op gemaakte beloftes en aangegane ambities; corona slaat een fors gat in de reserves. Er zijn zelfs al signalen dat gemeenten zinnen op hardere acties: bij uitblijvende tegemoetkoming geen onderhandelingen meer met het Rijk, of zelfs een deel van de jeugdzorg teruggeven.

 

Kaasschaven

De vorige bezuinigingsronde ligt bij de meeste gemeenten nog vers in het geheugen. Miljoenen moesten er structureel gevonden worden. En dat betekende ingewikkelde discussies, die inwoners, bedrijven en maatschappelijke instellingen vaak de nodige zorgen hebben gekost. Gaat de belasting omhoog? Gaan alle projecten, bedoeld als investering in de openbare ruimte, nog wel door? Is er nog geld voor die extra BOA’s? Het leidde tot kerntakendiscussies, inkrimping van het aantal ambtenaren, het stopzetten van lopende projecten, ‘kaasschaven’. Maar daarmee is al het vet wel van de botten geschraapt. Naar nog zo’n ronde kijkt niemand uit.

 

Drempel

Om het anders te doen, moeten ook coalities over een drempel heen. Tot op heden wordt bij bezuinigingsronden vaak de pijn verdeeld: iedereen moest inleveren, geen collegelid of coalitiepartij kon gespaard blijven. Het enige voordeel van zo’n strategie is dat hij doorgaans het meeste politieke draagvlak oplevert, maar een dergelijke verdeelsystematiek leidt per definitie niet tot de meest rationele keuzes. Het past ook zelden goed bij een langetermijnstrategie van een gemeente, waar vaak op dat moment ook niet voldoende aandacht voor is. Misschien is het nét goed genoeg voor vier jaren, en zelfs dat blijkt in de praktijk niet altijd te lukken.

 

Integrale afwegingen

De recente analyse van Platform31, ‘De coronacrisis en de stad’, gemaakt in opdracht van de G40, biedt handvatten en een denkkader voor integrale afwegingen. Nadrukkelijk bedoeld als denkkader en niet als spoorboekje of blauwdruk, zoals de auteurs aangeven. Deze analyse kan als startpunt en inspiratiebron fungeren voor een gesprek met een andere insteek, waarbij fundamentele, diepere drijfveren mee-resoneren. Niet goochelen met cijfers, maar wegen met waarden en wat werkt.

Onorthodoxe maatregelen

Zo kun je ervoor kiezen om vooral de basisstructuur te verdedigen of in te zetten op business as usual, ervan uitgaande dat we geleidelijk terugkeren naar de normaalsituatie. Maar je kunt ook andere keuzes maken, bijvoorbeeld om anticyclisch te investeren in woningbouw en stedelijke vernieuwing, of in preventie en omvangrijke bij-, her- en omscholing voor wie door Corona zijn of haar baan verliest. Om vol in te zetten op economisch herstel, waarvoor ook onorthodoxe maatregelen denkbaar zijn: lastenverlichting, regelversoepeling, functiemenging… Wat ook kan: de grote transformatie waar we toch naar toe willen (en moeten) onder druk van de crisis versnellen door gerichte inzet op de terreinen energie, voedsel, circulaire economie en klimaatadaptatie.

 

Moreel kompas
Zoals gezegd: er is niet één recept dat overal wonderen doet. Maar iedere gemeente zou een eigen integraal handelingsperspectief kunnen proberen te creëren, om zoveel mogelijk veerkracht en wendbaarheid te behouden. Daarvoor is een gezamenlijke inspanning nodig; het vraagt van bestuurders en inwoners de bereidheid om over de eigen schaduw heen te springen. Die diepere laag boren we gewoonlijk niet aan, maar een crisis als deze vraagt daarom. Op welk moreel kompas willen we varen?

Andere afwegingen

Het moge duidelijk zijn. Als er een nieuwe bezuinigingsronde aan komt, dan volstaat een kerntakendiscussie, snijden in ambtenaren en externen, kaasschaven, projecten stopzetten of andere methoden zonder een fundamentele of strategische keuze niet meer. De les uit de vorige crisis is dat een nieuwe bezuinigingsronde vraagt om andere afwegingen en een nieuwe moraal.

 

Ayrin van Dal en Maxim ter Hedde zijn adviseurs bij KokxDeVoogd; Rogier van der Wal is senior projectleider bij Platform31. Lees het hele essay deze week in BB17 (inlog)