‘Uit angst onze democratische principes op het spel gezet’

Angst is een slechte raadgever. Dat bleek maar weer tijdens de coronacrisis, zegt Edwin Zasada in zijn boek over angst, onzekerheid en vrijheid. ‘Angst verstoort rationaliteit en leidt tot een tunnelvisie. We richten ons op de dreiging en zien de wereld eromheen niet meer.’

Corona, weet u nog? Doodsbang waren we, voor alles en iedereen. Zelfs nadat we volop waren ingeënt, ging ons land eind 2021 op slot. Omikron. Stonden we vast op de A12 bij Antwerpen. En of we met Kerst ons kroost wilden weghouden van opa en oma. Laten we die afschuwelijke tijd maar snel vergeten. ‘Laten we dat vooral níet doen’, zegt Edwin Zasada, auteur van Homo Timidus: over angst, onzekerheid en vrijheid. ‘Want uit angst voor corona hebben we wel mooi onze democratische principes op het spel gezet.’

De ex-militair beschrijft in het kloeke boek de rol en waardering van angst (en moed) door de eeuwen heen en stelt vast dat er vandaag de dag minder is om bang voor te zijn, maar dat we angstiger zijn dan ooit. Alles baart ons zorgen, alles is een crisis. Angst in het bestuur leidt tot verlamming of tot doldrieste controlemaatregelen. ‘En dan ruilen we onze vrijheid, weerbaarheid en autonomie in voor een symptomatische aanpak van fysieke en sociale onveiligheid’, aldus Zasada. Verlamming en doldriestheid zijn twee uitersten, maar ze hebben gemeen dat ze geen ruimte bieden aan nuchterheid, creativiteit en doeltreffendheid. Hoewel zijn boek over veel meer gaat dan de coronacrisis, is zij volgens hem hiervan een goed voorbeeld. Angst leidde tot een vertekend beeld van de werkelijkheid en tot controlekramp.

En dat is in de coronatijd gebeurd, zegt Zasada. ‘De mens is van nature een emotioneel wezen en dat heeft te maken met de manier waarop ons brein werkt. Veel vaker dan niet is er eerst een emotie en bedenken we de ratio er later bij, ook al denken we zelf van niet. Woo-verzoeken laten zien dat beleidsmakers aan precies dezelfde reflex leden, ook al werd er naar ‘de wetenschap’ verwezen. We maakten een pessimistischer inschatting van risico’s, die zich vervolgens via de sociale aanstekelijkheid van angst naar alle uithoeken van de samenleving verspreidden.’ Niet verwonderlijk dat verschillende maatregelen nauwelijks effect hadden, maar wél grote nadelen hadden, aldus Zasada. Hij vindt de lockdowns daarvan een goed voorbeeld. ‘Ze werden besproken in het Outbreak Management Team, maar daarin zaten vrijwel alleen experts op het gebied van infectieziektebestrijding. Je kunt geen complexe crises oplossen door er vanuit één perspectief naar te kijken.’

Dat de beleidsmakers zelf ook mensen zijn en bang waren, pleit hen volgens Zasada niet vrij. ‘Je kunt beleidsmakers kwalijk nemen dat ze zich vooral door beeldvorming en draagvlak hebben laten leiden. Ze waren nauwelijks geïnteresseerd in de neveneffecten van de coronamaatregelen of zelfs maar in de effectiviteit ervan. Lees de rapporten van de Onderzoeksraad voor Veiligheid er maar op na.’ Wellicht dat er volgend jaar toch nog een parlementaire enquête naar het coronabeleid komt. Zasada zou dat toejuichen, zolang het geen afrekening wordt. ‘Als de hoofdrolspelers van toen zijn vertrokken, wordt het gemakkelijker om het coronabeleid te evalueren.’

Lees het hele artikel in Binnenlands Bestuur nummer 15, 18 augustus 2023.