Rutte II halveert aantal raadsleden

De herindelingsplannen uit het regeerakkoord hebben grote en onvoorziene consequenties voor de democratische controle op lokaal niveau. Opschalen tot 100.000-plusgemeenten betekent dat op termijn het aantal raadszetels met de helft afneemt........

De ‘dualiseringscorrectie’ die vorige maand door de Tweede Kamer is aangenomen, komt daar nog bovenop. Als ook de Eerste Kamer akkoord gaat met het wegbezuinigen van duizend raadszetels, is in 2025 nog slechts een derde van het huidige aantal raadsleden (ruim negenduizend) actief. Het werk dat op gemeenten afkomt, neemt de komende jaren juist fors toe, zeggen tegenstanders van de motie van PvdA-Kamerlid Pierre Heijnen.

Die motie is stevig bekritiseerd door de Raad van State en deskundigen uit de bestuurspraktijk en de wetenschap.

Hoogleraar Staatsrecht Douwe Jan Elzinga, geestelijk vader van het dualisme in lokaal bestuur, staat evenmin achter de ‘correctie’ van zijn beleid. Destijds koos de staatscommissie onder zijn leiding er bewust voor het aantal raadsleden niet te verkleinen; zij hadden al moeite genoeg om hun werk behoorlijk te kunnen doen. Wat vindt Elzinga ervan dat de Tweede Kamer alsnog wil bezuinigen op de lokale volksvertegenwoordiging? ‘Dat zou niet mijn idee zijn’, zegt Elzinga. Veel meer zorgen maakt hij zich over het verlies van democratische controle door de herindelingsambities van Rutte II. ‘Dat gaat om honderden, misschien wel duizenden raadsleden minder.’

Gevolgen
De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de vereniging voor raadsleden, Raadslid.nu, hebben nog niet op een rijtje gezet wat de gevolgen zijn voor gemeenteraden als alle afspraken uit het regeerakkoord realiteit worden. Dat valt moeilijk te berekenen, stelt een woordvoerster van de VNG. De VNG heeft geen zicht op hoeveel gemeenten er zouden ontstaan als alle kleine gemeenten fuseren tot 100.000-plus. Bovendien ligt daarvoor nog geen concreet wetsvoorstel, aldus de VNG.

Het is te vroeg voor zulke doorrekeningen, vindt ook Peter Otten, voorzitter van Raadslid.nu. Daarmee blijft echter onduidelijk welk effect de plannen uit het regeerakkoord hebben op de controlerende taak van gemeenteraden.

Een vrij eenvoudige rekensom leert dat die taak straks met aanzienlijk minder mensen moet worden uitgevoerd. Op 1 januari 2012 (actueelste cijfer, uit De staat van het bestuur, BZK, 2012) telde Nederland 9175 raadsleden in 415 gemeenten. Die aantallen dalen al jaren gestaag door herindelingen. Gemiddeld verdwijnen door het samenvoegen van gemeenten jaarlijks tien gemeenten. Doorgaans blijft in de fusiegemeente de helft tot twee derde van het oorspronkelijke aantal raadszetels over. Tussen 1998 en 2012 nam op die manier het aantal raadsleden af van 10.349 tot 9.175, een daling van 11 procent.

Regeerakkoord
In een interview met Binnenlands Bestuur zei minister Plasterk vorige maand dat de herindeling hem niet snel genoeg gaat. Hij streeft deze kabinetsperiode naar twintig gemeenten minder per jaar. In het regeerakkoord staat dat Nederland in 2025 nog honderd tot honderdvijftig gemeenten telt.

Volgens de huidige, uit 1851 stammende staffel uit de Gemeentewet die de omvang van de raad bepaalt, zouden er dan twee categorieën overblijven: 100.000-plusgemeenten (met elk 39 raadsleden) en enkele tientallen 200.000-plusgemeenten (45 raadsleden). Honderd gemeenten zouden in 2025 samen rond de drieduizend raadsleden tellen. Als er honderdvijftig gemeenten overblijven, bedraagt hun aantal rond de vijfduizend. De correctie van Pierre Heijnen is daarin meegenomen.

Willem Minderhout, lector International Public Management aan de Haagse Hogeschool, vindt het onbegrijpelijk dat de staffel uit 1851 nog wordt gehanteerd, terwijl het takenpakket en de complexiteit van het raadswerk onvergelijkbaar is met dat van de raden uit de negentiende eeuw. Zelf was hij vier jaar raadslid voor de PvdA in Den Haag, ‘waar je met anderhalve man en een paardenkop het stadsbestuur voor 1,5 miljoen inwoners moet controleren’.

Nederland is al karig bedeeld vergeleken met omliggende landen, stelt Minderhout. Birmingham heeft 990.000 inwoners en 120 councillors, Düsseldorf 590.000 inwoners en 92 Stadträte en Antwerpen 500.000 inwoners en 55 gemeenteraadsleden. Minderhout: ‘Dat de kwaliteit omhoog kan, oké. Maar minder raadsleden, dat zal de kwaliteit niet bevorderen.’

Dualisme zorgde niet voor meer raadsleden
In de discussie over de dualiseringscorrectie wordt het beeld geschetst – ook in het regeerakkoord – dat er door het dualisme in 2002 meer raadsleden kwamen. Dat is onjuist. Na invoering van het dualisme mochten wethouders niet langer lid zijn van de gemeenteraad. Hun plekken werden ingevuld door nieuwe raadsleden. Dat leverde een groei van 1500 lokale politici op. Meer poppetjes dus, en daardoor hogere kosten. Maar géén groei van het aantal raadsleden. Waren het voor 2002 de wethouders die vanachter de collegetafel meestemden over raadsbesluiten, nu zijn dat hun opvolgers op een raadszetel.