‘Vrouwenquotum is onontkoombaar’

De streefcijferwet moest voor minstens 30 procent vrouwen als bestuurders en commissarissen in grote bedrijven zorgen, maar de wet loopt in 2020 af en de vooruitgang is niet erg groot. Volgens Linda Senden, hoogleraar Europees recht aan de Universiteit Utrecht, kan de minister ook zonder hard quotum bedrijven al beter tot actie aanzetten.

Binnenkort maakt het kabinet de balans op van de omstreden streefcijferwet die tot 2020 loopt. Het streven voor 2019 is 30 procent vrouwen, maar in 2018 bleken de raden van commissarissen voor 15 procent uit vrouwen te bestaan en raden van bestuur voor 10,7 procent. Uit onderzoek van Senden blijkt dat andere Europese landen het beter doen.

Wat bleek uit uw onderzoek naar verschillende benaderingen in Europa. Welke aanpak werkt wel?
‘In Zweden werkt de zachte, zelfregulerende aanpak redelijk. De dreiging van wetgeving hangt er wel duidelijk boven de markt en de staat geeft het goede voorbeeld. In Nederland is de streefcijferwet niet van toepassing op de publieke sector, alleen op bedrijven. Dan gaat er niet veel druk van uit.’

Wat vindt u van de streefcijferwet?
‘De wet zelf heeft een halfslachtige benadering, mist handen en voeten en heeft weinig tanden. Men legt altijd veel nadruk op regels en het handhaven ervan, maar niet in deze wet. Er is geen sanctie op het niet nakomen van de streefcijfers. Daardoor heeft de wet weinig bite en dat zie je terug in de resultaten. Veel bedrijven voldoen niet aan het ‘pas toe of leg uit-verplichting’, dus uitleggen in het jaarverslag waarom het streefcijfer niet is gehaald, maar er is geen sanctie. Ik had weinig verwachtingen van de wet en zie weinig significante vooruitgang.’

Vorig jaar zei minister Ingrid van Engelshoven de wet in 2019 te willen evalueren en dan echt met maatregelen te komen.
‘Ja, dat hoorde ik al eerder. Waar geen wil is, is een wet. De cijfers zijn om te huilen, zei Van Engelshoven ook. Maar de wet is al sinds 2013 van kracht, een keer tussentijds verlengd en loopt volgend jaar al af.’

De streefcijferwet hanteert een percentage van 30 procent vrouwen. Weet u waar dat percentage op gebaseerd is?
‘Die percentages zijn wel op onderzoek gebaseerd, het is de kritische massa in de bestuursschaal. Wil je als vrouwen invloed hebben op besluitvorming, dan moet de vertegenwoordiging ergens tussen de 30 en 40 procent zijn. Het streefcijfer is vrij laag, want we vinden het prima dat 70 procent uit mannen bestaat, terwijl vrouwen dan niet eens een derde van de bestuurszetels bezetten. Dat zijn niet zulke hoge ambities.’

Heeft de ondervertegenwoordiging niet te maken met het feit dat het veel vrouwen in deeltijd werken?
‘De oorzaken zijn heel divers. Vaak is de opinie eenzijdig: vrouwen zijn er niet of willen niet. Maar dat kun je niet zo onverkort zeggen. Het potentieel van een vertegenwoordiging van 30 procent vrouwen is er wel degelijk. Uit Noors onderzoek blijkt dat er genoeg gekwalificeerde vrouwen zijn die vaak nog beter zijn dan hun voorgangers. Ook krijgen mannen vaker trainingstrajecten aangeboden die tot die functies toegang geven. Het zit dus ook in de loopbaanbegeleiding en in hoe functievereisten worden omschreven: herkennen vrouwen zich daarin of niet? Verder moet je kijken naar statelijk niveau: als de overheid het zelf belangrijk vindt en in de eigen organisatie toepast is dat een stimulans voor bedrijven om te volgen. Politiek en maatschappelijk belang zijn ook factoren. Het is te simpel om te zeggen dat het probleem bij vrouwen alleen ligt. Speelt veel in deeltijd werken een rol? Het hangt ook van de bestuursfunctie af. Relevante kennis, expertise en kennis is maatgevend voor een bestuursfunctie en die kun je over langere tijd in verschillende hoedanigheden hebben opgedaan, zowel in fulltime als parttime posities. Overigens is lid zijn van een supervisory board doorgaans geen fulltime functie.’

Wat vindt u van een quotum, zoals de commissie Monitoring Streefcijfer Wet bestuur en toezicht vorig jaar voorstelde?
‘In landen die een quotum hebben ingevoerd zie je dat het werkt: in Noorwegen, IJsland, Italië, België, Frankrijk en Duitsland (tot op zekere hoogte) is vooruitgang geboekt. In Italië en Frankrijk zijn de cijfers gehaald en is de wetgeving gekoppeld aan sancties: benoemingen van mannen kunnen worden teruggedraaid of financiële voordelen van bestuursraden opgeschort. Daar is veel weerstand tegen in Nederland en dat begrijp ik niet zo goed. Begin eens met voorkeursregelingen: bij gelijke geschiktheid benoemen we een vrouw in de raad. Daar is veel weerstand tegen, maar in de praktijk gaat de plek 9 van de 10 keer naar een man. En dat vinden we wel oké! Er is in de praktijk sprake van een informele voorkeursregeling, anders kun je die grote verschillen niet verklaren. Dat mechanisme moet je doorbreken. Blijkbaar is het bedrijfsleven daar zelf niet toe in staat, dus uiteindelijk kunnen we niet ontkomen aan een quotum en dan via een voorkeursregeling.’

En dus ook bij de overheid?
‘Ja, de wet moet ook op de overheid van toepassing laten zijn, want daar zit een probleem met de geloofwaardigheid. Streef hetzelfde na, want dan laat je zien dat je je er zelf ook hard voor maakt. In andere landen heeft die benadering meer effect.’

En hoe te handhaven?
‘Je kunt best voor een tijdelijke regeling kiezen en bedrijven de tijd geven stapsgewijze vooruitgang te boeken, zoals in Frankrijk en Italië, maar met een verplichting of sanctie. Naming and shaming kan werken, maar dan moet er een verplichting tot openbaarheid zijn. Zet op de website wat je als bedrijf hebt gedaan. Dat moet publiekstoegankelijke informatie zijn, anders werkt naming and shaming niet. We hebben jaarverslagen van bedrijven onderzocht en die verschillen behoorlijk. Soms staan er twee regels: we hebben het geprobeerd, maar het is niet gelukt. IJsland heeft een ISO-standaard ingevoerd voor de gelijke beloning van mannen en vrouwen. Bedrijven worden gecertificeerd en hebben een auditverplichting. Ze moeten hun beloningssystemen laten zien en wat ze doen om gelijke beloning te realiseren. Je krijgt als bedrijf een reputatiebeoordeling. Zo kun je toezicht uitoefenen. Er zijn allerlei manieren waarop je bedrijven kunt aanzetten meer te doen zonder hard quotum.’

Is het niet een veeg teken dat veel bedrijven dit issue vooralsnog niet oppakken?
‘Als je ziet hoe ze ermee omgaan, wijst het er niet op dat ze het probleem heel serieus nemen. De boodschap vanuit het kabinet is ook al een paar jaar hetzelfde, een beetje van: het zal onze tijd wel duren. De Nederlandse benadering levert geen gewenst resultaat op, terwijl de politiek zich er wel aan heeft gecommitteerd. We vinden dit een belangrijk issue dat in de wet is vastgelegd, maar het is een tandeloze tijger. Van Engelshoven moet straks met harde maatregelen komen, anders ben je als overheid ongeloofwaardig. Als de wet afloopt is het linksom of rechtsom: of we vinden het niet ernstig genoeg of we nemen echte maatregelen. 2020 is het jaar van de waarheid. We kunnen niet zo doormodderen.’