Wie houdt de Grondwet overeind?

Laat ik het meteen maar toegeven: er gaan dagen voorbij waarop ik niet aan de Grondwet denk. Nu leidt onze Grondwet ook een kalm en onomstreden bestaan, zeker vergeleken met die van veel andere landen. De Nederlander gaat voor zijn constitutie misschien niet de barricaden op, maar hij zou hem ook niet willen missen.

Zo leek het althans tot een paar weken geleden. Toen deed zich iets voor dat bij mij de vraag opriep of de volksvertegenwoordiging de Grondwet überhaupt nog serieus neemt.

Ik doel op de parlementaire behandeling van het initiatief-wetsvoorstel Huis voor klokkenluiders. Dat wetsvoorstel wil de voorwaarden voor het aankaarten van ernstige maatschappelijke misstanden verbeteren. Er komt een Huis voor klokkenluiders dat meldingen onderzoekt. Ook kunnen klokkenluiders en andere melders rekenen op extra rechtspositionele bescherming. Het is een wetsvoorstel dat in een behoefte voorziet. Dat heeft in het verleden bijvoorbeeld de bejegening van klokkenluider Fred Spijkers (ondeugdelijke mijnen bij Defensie) op pijnlijke wijze duidelijk gemaakt. Lof dus voor de indieners van het voorstel en dan met name voor hun gangmaker, SP-kamerlid Van Raak.

Maar alle goede bedoelingen ten spijt, kleeft er één wezenlijk bezwaar aan het wetsvoorstel: het is in strijd met de Grondwet. Het voorstel brengt het Huis voor klokkenluiders onder bij de Nationale Ombudsman en daarmee ook de bevoegdheid om meldingen over misstanden te onderzoeken. Dat zou op zich een begrijpelijke keuze zijn, mits het wetsvoorstel zich beperkte tot mogelijke misstanden binnen de overheid. Maar dat is niet het geval. Ook de hele private sector kan onder de loep worden genomen. Dat is een principieel verschil ten opzichte van de kerntaak die art. 78a Grondwet aan de Ombudsman toebedeelt: ‘onderzoek naar gedragingen van bestuursorganen’. Voor de minister van BZK was dit een belangrijke reden namens het kabinet de Tweede Kamer te adviseren het voorstel in die vorm niet aan te nemen.

De initiatiefnemers toonden zich echter ongevoelig voor de kritiek. Zij veinsden geen strijdigheid met de Grondwet te zien. Het eerste argument was dat de wetgever eerder had toegelaten dat de bij de Nationale Ombudsman ondergebrachte Kinderombudsman ook particuliere organisaties onderzoekt. Klopt, maar die uitbreiding ziet alleen op die bedrijven en instellingen die een bij wet geregelde taak ten aanzien van jeugdigen uitoefenen. Dat is iets wezenlijks anders dan een bevoegdheid om ook de integriteit van bijvoorbeeld Akzo Nobel, Philips, Multivlaai of Greenpeace te onderzoeken.

Het andere hoofdargument waarom de gekozen constructie door de beugel zou kunnen is een juweeltje van redeneerkunst. Omdat ernstige misstanden in de private sector het publieke belang raken, wordt het onderzoeken naar die misstanden vanzelf een publieke taak die dus bij de Nationale Ombudsman thuishoort. Tja, zo bezien is alles en iedereen openbaar bestuur. Dat neemt niet weg dat de grondwetgever een duidelijke beperking heeft aangebracht in het soort instantie waar de Nationale Ombudsman zich op richt.

Blijkbaar wilden de indieners van het wetsvoorstel zo graag een Huis voor de Klokkenluider, dat ze gretig over de constitutionele bezwaren heen zijn gestapt. Het resultaat is integriteitsbevordering op ongrondwettelijke grondslag. Hoe verzin je het? Een meerderheid van de Tweede Kamer heeft er afgelopen december mee ingestemd.
 

Dat roept de vraag op wie zich eigenlijk nog verantwoordelijk voelt voor de naleving van Grondwet. De rechter mag wetten niet aan de Grondwet toetsen, de Tweede Kamer wil het blijkbaar niet. De Eerste Kamer is nu aan zet. Zal de chambre de refléxion bereid zijn de Grondwet te hulp schieten? Het jaar is nog jong maar er gloort nu al een politiek-constitutionele thriller.

Harm Brouwer is voorzitter van de Onderzoeksraad Integriteit Overheid