Wonen kan echt niet zonder werken

Woonwerk-combinaties en betaalbare bedrijfsruimte zijn essentieel in de energietransitie en om de leefbaarheid in wijken op peil te houden. Cees-Jan Pen zet in een essay uiteen hoe rijk, provincies en gemeenten daaraan kunnen, nee, moeten bijdragen.

Dertig jaar geleden

Je kunt je het met de huidige strijd om de ruimte voor natuur, water, infrastructuur, werken, wonen, industrie, landbouw, energietransitie enzovoort bijna niet voorstellen, maar het is al dertig jaar geleden dat de laatste richtinggevende nota’s op het gebied van de ruimtelijke ordening zijn verschenen. De focus in de vierde Nota voor de Ruimtelijke Ordening (VINO) en de Vierde Nota Extra (Vinex) lag in 1995 op Nederland distributieland, stedenland en waterland.

Meer aandacht

Na alle terechte ophef over verdozing, verrommeling en verschraling van het landschap en de vaak ontbrekende ruimtelijke kwaliteit van logistieke terreinen ben ik niet de enige die pleit voor een nieuw ruimtelijk-economisch verhaal. Ook voormalig rijksadviseur voor de fysieke leefomgeving Wouter Veldhuis heeft dit tijdens zijn aanstelling op de agenda gezet. De ruimte voor werken verdient meer aandacht.

Gecombineerd

Wat mij betreft moet het ABC-beleid uit de Vinex-tijd weer worden ingevoerd. Arbeids- en bezoekersintensieve bedrijven en voorzieningen werden eind vorige eeuw gekoppeld aan goed door het openbaar vervoer ontsloten locaties. Dit ‘juiste bedrijf op de juiste plaats’-beleid zou ook moeten gaan over het beter benutten van andere infrastructuur, zoals een ligging aan water (cruciaal voor circulaire transitie), de elektriciteits- en energie-infrastructuur en het belang van fiets- en voetpaden. Stuur dus op gecombineerde woonwerk- en werkwoongebieden.

Gezonde verstand

Daarnaast moeten we zuiniger, slimmer en duurzamer omgaan met de bestaande ruimte. Ik mag hopen dat het gezonde verstand terugkeert en dat de ladder duurzame verstedelijking in de gebiedsontwikkeling een leidend principe blijft. (Ver)bouwen binnen de bestaande bebouwde kom is domweg duurzamer. Dankzij de ladder is er veel ten goede gekeerd en wordt al een decennium lang de aantrekkingskracht en leefbaarheid van wijken, dorpen en steden verbeterd.

Leidraad

Er is ruimte zat in dorpen, wijken en steden. Kijk maar waar duurzame verstedelijking toe leidt en wat er in en rond stations, in binnensteden en dorpscentra en in bestaande wijken wordt gebouwd, opgetopt, gesplitst en gepland. Zoals de rijksbouwmeesters benadrukken is de ladder ‘in feite een leidraad voor een goed gesprek over goede ruimtelijke ordening dat een cruciale rol speelt in ordentelijke besluitvorming en verantwoording naar de samenleving.’  De ladder helpt voor het leggen van een complexe puzzel.

Ieder voor zich

Dit betekent ook dat we veel meer kunnen investeren in het slimmer, zuiniger en duurzamer benutten, opknappen en herstructureren van bestaande werklocaties. Te veel van die locaties bestaan uit slechts een of twee lagen en kennen een enorm ruimtebeslag door auto’s en opslag op straat. Veel private kavels blijven onderbenut, zijn te grijs en blijken ware hitte-eilanden. De gebieden zijn te typeren als ‘ieder voor zich kavelgewijze ruimtelijke ordening’.

Substantieel geld

Op alle overheidsniveaus zal er een substantieel aantal mensen en ook substantieel geld bij moeten om de 3.700 bestaande bedrijventerreinen aan te pakken. Anderzijds moeten overheden in lijn met het Rli-advies over toekomstbestendige bedrijventerreinen veel dwingender opereren. Ze moeten bedrijven verplichten zich te professionaliseren en veel meer en beter samen te werken in de bestaande gebieden.

Tweeduizend voetbalvelden

Laten we ons nu niet paniekerig blindstaren op het ontwikkelen van nieuwe terreinen. Het rijksprogramma ruimte voor economie heeft het ruwweg al over de noodzaak van tweeduizend voetbalvelden aan nieuw bedrijventerrein. Verbind strikte criteria aan ontwikkeling van nieuwe terreinen. Vooral door ruimte te bieden aan bedrijven die investeren in circulaire, energieneutrale productie en in klimaatadaptatie. Sta alleen nieuwe terreinen toe als daarnaast ook serieus wordt geïnvesteerd in verduurzaming van de bestaande.

Verdienvermogen

Zet in op het beter, slimmer, intensiever en duurzamer beschermen en benutten van bestaande bedrijventerreinen. Ook de Tweede Kamer ontdekt daar steeds meer het belang van, zoals in een recente motie van NSC-Kamerlid Diederik Boomsma om ruimte te behouden voor de zwaardere, duurzame industrie. Die is van nationaal belang voor het duurzaam verdienvermogen van Nederland.

Confrontatie

Daarnaast zorgen geopolitieke ontwikkelingen ervoor dat het noodzakelijk is om industriële capaciteit te borgen. In Amsterdam leidde dit al tot een confrontatie, nu zowel in het Hamerkwartier als op de plek van Damen Shiprepair woningbouwplannen niet door kunnen gaan. Hogere overheden of de rechter garanderen ruimte voor bedrijvigheid. De provincie Zuid-Holland heeft de primeur door op bestaande bedrijventerreinen in te zetten op een minimale milieucategorie, om te zorgen voor een betere aanwending van milieuruimte. Een mooie concretisering van het juiste bedrijf op de juiste plaats.

Impact

Over de ruimtelijke impact van de circulaire economie is weinig bekend. Die vraagt naast ruimte op bedrijventerreinen ook ruimte in woonwijken, nabij openbaar vervoerknooppunten en in winkelgebieden. Alleen zo wordt het lage schaalniveau gerealiseerd om reparatie, inzameling en delen van producten mogelijk te maken en te stimuleren.

Gemeenten

Dat is bij uitstek een taak voor gemeenten. Deze zomer werken de lokale politieke partijen aan hun programma’s voor de raadsverkiezingen van begin volgend jaar. Daar liggen de kansen voor het oprapen. Ruimtelijke ontwikkeling gaat over aantrekkelijke regio’s, steden en dorpen waar ruimte is voor wonen én werken. Benoem expliciet dat een aanzienlijk deel van het mkb zich naast werklocaties bevindt in binnensteden, stedelijke wijken en op campussen en kantoorlocaties. Wees expliciet hoe je deze ruimte wil behouden en wil doorontwikkelen.  Rotterdam gaat hierin het meest ver door de harde eis dat er netto geen vierkante meter bedrijfsruimte meer mag verdwijnen.

Grote belang

Het is belangrijk om op lokaal niveau te investeren in kennis over wat (maak)bedrijven beweegt, wat hen bindt en welke oplossingen nodig zijn. Het gaat in beleid en in plannen vaak te veel óver in plaats van mét ondernemers. Organiseer dat dit gesprek wordt gevoerd. Benoem het grote belang van bedrijventerreinen voor de circulaire transitie. Streef in omgevingsvisies en omgevingsplannen naar functiemenging/werkgelegenheid per wijk en zet bij inbreiding en intensivering van ‘woonwijken’ meer in op andere functies. Durf te experimenteren met productieve ‘zones en wijken’, wijkprofielen, woonwerk- en werkwoonlocaties, wijkeconomieën et cetera.

Morgen

Waar blijft, intussen, de visie over ruimte voor de economie van morgen? Gelukkig helpt de EU ons uit de brand. In het Draghi-advies uit 2024 staan de contouren voor een toekomstbestendige economische visie. We moeten ruimte bieden aan onder meer innovatie, klimaat- en energiebeleid, circulariteit, groene groei en een hoogwaardige en duurzame infrastructuur, inclusief het versterken van de defensie-industrie.  

Circulair

Dit gaat veel verder dan benoemen van minder gewenste type bedrijven als logistieke- en datadozen, slachterijen, garagebedrijven, olie- en kolenopslag en asfalt- en betoncentrales.  Nederland moet in 2050 vrijwel circulair zijn. Dit vraagt om meer (milieu)ruimte. Ruimte is de grootste bottleneck voor de huidige circulaire transitie. De Nota Ruimte zal dus flink extra (milieu)ruimte voor circulaire bedrijven moeten waarborgen. Logistieke bedrijven met hun ‘dozen’ spelen een cruciale rol in deze transitie. Wat betekent circulariteit voor de energiestructuren die nodig zijn voor de verduurzaming van grote, van fossiele brandstoffen afhankelijke industriële en chemische complexen?

Klimaat

Het klimaat verandert in een veel te rap tempo. Na alle paniek over netcongestie dienen de volgende congesties zich al aan rond water: soms te weinig, soms te veel en van te weinig kwaliteit. Dit geldt ook voor de noodzaak van vergroening, verkoeling en het verbeteren van de leefomgeving van veel werklocaties, nu al vaak getypeerd als hitte-eilanden. Wil je daar wel bedrijven vestigen die cruciale grondstoffen opslaan, cruciaal zijn voor onze maakindustrie en de veiligheid van ons land? Richtinggevende ruimtelijke ordening gaat over een integrale afweging tussen wonen en werken. De realiteit is nog steeds dat dit  allesbehalve een open deur is.

Cees-Jan Pen is lector De Ondernemende Regio aan Fontys Hogescholen. Lees zijn complete essay deze week in BB08 (inlog).