'Geen vrijheid van meningsuiting voor ambtenaren is een misverstand'

Algemeen rijksarchivaris Marens Engelhard schreef in zijn column op Binnenlandsbestuur.nl over het Zweedse grondwettelijke recht van ambtenaren contact te zoeken met de pers. Het leverde veel enthousiaste reacties op. Is het ook iets voor Nederland?

Over de grens
In de rubriek Over de grens beschrijven we bijzondere ontwikkelingen in het buitenland op het gebied van ambtenaren en bestuur

Het Zweedse grondwettelijke ‘Right to Expression’ verbiedt iedereen om te achterhalen welke ambtenaar de pers heeft benaderd en waarover. Pogingen daartoe kunnen met maximaal twee jaar worden bestraft.

Volgens algemeen rijksarchivaris Engelhard staat die opvatting over integriteit en loyaliteit in Zweden haaks op de ethiek die ambtenaren ‘in Nederland met de paplepel wordt ingegoten en die met de ambtseed wordt bezegeld’. Engelhard stelt dat er in Zweden dus geen informatie naar de pers wordt gelekt en dat er geen klokkenluiders zijn. ‘Het mag namelijk gewoon! Iedere journalist heeft een netwerk van informanten binnen de overheid. En iedere ambtenaar heeft zijn perscontacten. De ombudsman, ook een Zweedse uitvinding, kan interveniëren.’

Het Zweedse recht, zoals dat in de column van Engelhard geschetst wordt, leverde op de sociale media-kanalen van Binnenlands Bestuur veel enthousiaste reacties op en de vraag of dit wellicht ook voor ons land geschikt zou kunnen zijn.

Niet gek
Roel Bekker, oud secretaris-generaal van VWS en Vernieuwing Rijksdienst en bijzonder hoogleraar Arbeidsverhoudingen publieke sector aan de Universiteit van Leiden, deed een aantal jaren geleden onderzoek naar de publieke optredens van topambtenaren. Hij concludeerde destijds dat Nederlandse ambtenaren vroeger veel sterker op de voorgrond traden. Bekker vindt dat het verhaal van Engelhard ‘de indruk wekt dat ambtenaren gestimuleerd worden om op grote schaal buiten de leiding om de pers te informeren over alles wat voor de media interessant kan zijn’.

De ervaring van Bekker met Zweden is dat ambtenaren heel zorgvuldig zijn en niet de media dagelijks bestoken met informatie. ‘In Zweden zijn ze niet gek. Ze hebben een goede overheid en ook daar mag je als ambtenaar in beginsel het functioneren van die overheid niet in gedrang brengen.’

Oekaze-Kok geeft fout beeld
Bekker stelt dat de verschillen tussen Nederland en Zweden minder groot zijn dan Engelhard beschrijft. ‘Ook in Nederland heeft een ambtenaar het recht van vrije meningsuiting. De beperking is natuurlijk dat dat zijn functie of het functioneren van de overheid niet mag beschadigen. Dat is logisch, ook-niet ambtenaren hebben dergelijke beperkingen. Informatie naar buiten brengen die schadelijk is voor de functie of voor de overheid mag dus niet, maar dan moet je het wel bont maken, zo blijkt uit de jurisprudentie’, aldus de hoogleraar. ‘Wij hebben natuurlijk wel de zogenaamde Oekaze-Kok, de aanwijzingen van de minister- president over de externe contacten van rijksambtenaren. Daarover bestaan nog weleens misverstanden, bijvoorbeeld dat daardoor het recht van vrije meningsuiting van rijksambtenaren sterk zou worden beperkt. Bij precieze lezing blijkt die ‘oekaze’ behoorlijk te vallen, maar ik moet toegeven dat de regeling wel de uitstraling heeft dat Nederlandse ambtenaren vrijwel niks mogen.’

Volgens Bekker kan het nuttig zijn om de oekaze nog eens nader te bekijken. ‘De huidige minister-president heeft ooit heeft verklaard dat hij de regeling “relaxed” zal toepassen. Dat is natuurlijk een beetje gek. Nu het Nederlandse ambtenarenrecht toch herzien wordt, is het mijns inziens goed om ook die aanwijzingen nog eens onder de loep te nemen en de relaxedheid van de minister-president daarin te laten doorklinken.’ Tom Kunzler, programma-manager politieke en bestuurlijke transparantie bij de Open State Foundation, laat weten dat volgens hem in Nederland er ‘inderdaad diverse schotten zijn gezet om ambtenaren’. Kunzler: ‘Kamerleden mogen door de Oekaze- Kok alleen onder strikte voorwaarden met ambtenaren spreken. In diverse lokale overheden is het ook niet gebruikelijk. Gelukkig gaan we daar tegenwoordig iets soepeler mee om, maar bij een gevoelig gesprek moet de minister, gedeputeerde of wethouder wel even geïnformeerd worden en is er kans dat het gesprek geen doorgang kan vinden. Ook vanuit de gedachte van het dualisme is deze situatie onwenselijk.’