Wethoudersonderzoek: zwartste collegeperiode ooit

De huidige collegeperiode ontwikkelt zich tot de zwartste ooit voor wethouders. Nooit kwamen zo veel wethouders ten val. Ook het aantal wethouders dat om persoonlijke of gezondheidsredenen afhaakt en het niet meer volhoudt, bereikt recordhoogten. Het politiek-bestuurlijke klimaat lijkt de grote boosdoener.

Wie de cijfers van het Wethouders­onderzoek 2020, uitgevoerd door De Collegetafel in opdracht van Binnenlands Bestuur, op zich laat inwerken, kan en mag de vraag stellen of het wethouderschap nog een aantrekkelijke en te ambiëren, gezonde functie is. Het wethouderschap in de huidige collegeperiode is een zware en complexe taak die te veel eist van steeds meer wethouders. Wethouders gaan niet alleen gebukt onder de financiële problemen – vooral een gevolg van de hoge uitgaven in het sociaal- en zorgdomein – maar de financiële zorgen dreigen door de gevolgen van de coronacrisis alleen maar groter te worden. Het leidt tot spanningen in het college, in de gemeenteraad en in de samenleving. Het is een cocktail die zich vertaalt in grote aantallen wethouders die al dan niet gedwongen afhaken: liefst 231 wethouders in 2020 waaronder, voor het tweede jaar op rij, meer dan honderd wethouders die om een politieke vertrouwensbreuk ten val kwamen.

Burn-out

Wat opvalt is het ongekend hoge aantal van 59 wethouders dat om persoonlijke en gezondheidsredenen afhaakt. In het afgelopen jaar gaven 26 wethouders er om persoonlijke redenen de brui aan. Veelal betreft het oudere wethouders die het mooi genoeg vinden, met pensioen gaan omdat zij de energie missen om de collegeperiode vol te maken. Daarnaast haakten 33 wethouders om gezondheidsredenen af.

In de periode 2002-2006 haakten 76 wethouders af om persoonlijke of gezondheidsredenen. Dat aantal steeg in de periode 2014-2018 tot 95. De huidige collegeperiode overtreft die aantallen nu al ruimschoots: sinds de start van de collegeperiode in 2018 zijn al 116 wethouders om persoonlijke en gezondheidsredenen afgehaakt. Met nog veertien maanden te gaan tot de raadsverkiezingen ligt een verdere stijging van het aantal wethouders dat om die redenen afhaakt voor de hand, zeker gezien de druk op het lokaal bestuur, de complexiteit van bestuurlijke opgaven en de spanningen van een pre-verkiezingsjaar.

Vertrouwensbreuk

Een tweede opmerkelijke trend is het ongekend hoge aantal wethouders dat in de huidige collegeperiode om politieke redenen tussen de wielen is gekomen - 109. Er is geen enkele collegeperiode – sinds de invoering van het dualisme in 2002 – waarin er zoveel wethouders ten val kwamen sinds de start van de collegeperiode. Sinds de laatste raadsverkiezingen zijn er in deze collegeperiode al 265 wethouders door een politieke vertrouwensbreuk ten val gekomen, een nooit vertoonde score. De records uit de eerste duale collegeperiode (2002-2006) zijn in absolute en procentuele zin gebroken.

Zakencolleges

Politiek verstoorde verhoudingen en vertrouwensbreuken in de coalitie blijken in dat klimaat de belangrijkste verklaring voor het hoge aantal vallende wethouders in 2020. In een 23-tal gemeenten leidde dit in 2020 tot de val van de coalitie en een andere samenstelling van het college. Wat echter opmerkelijk was dat in een zestal gemeenten (Bergen op Zoom, Geertruidenberg, Hoogeveen, Meerssen, Smallingerland en Waalre) er geen nieuw meerderheidscoalitie werd of kon worden gevormd, maar dat de raad koos voor een zakencollege. In een dergelijk
college krijgen wethouders-van-buiten – uitgezonderd Geertruidenberg dat voor eigen wethouders koos – de opdracht orde op zaken te stellen, dan wel schoon schip te maken.

Politieke kleur

De keuze voor een zakencollege betekent ook dat de politieke kleur van het college er even niet meer toe doet. Dat verschijnsel, waarbij vakkennis en bestuurlijke kwaliteit belangrijker zijn dan de politieke kleur van de wethouder, zagen we ook in twee gemeenten die voor de keuze werden gesteld een opvolger te vinden voor een afgetreden wethouder. Zowel in Culemborg als Stadskanaal werd een kandidaat gezocht en gevonden met de duidelijke boodschap dat de politieke kleur van de kandidaat van ondergeschikt belang was. Het typeert het pragmatisme van de lokale democratie in deze politiek gefragmenteerde tijden.

Klik hier voor de lijst van gevallen wethouders

Lees het volledige onderzoek in Binnenlands Bestuur nr. 1 van deze week (inlog)