Politiek en ambtelijk Den Haag moeten op de schop

De rijksdienst is niet meer van deze tijd dus moet 'Den Haag' op de schop. En flink ook. Wet en budget blijven belangrijk, maar de blik moet meer naar buiten toe. Maatschappelijke vraagstukken vragen om een responsievere organisatie. Kwaliteitsverhoging van de rijksdienst is daarbij nodig, evenals een kleiner kabinet dat meer als eenheid gaat functioneren en ambtenaren die zonder gevaar voor eigen leven tegenspraak kunnen bieden.

Daar komt kort gezegd het advies Sturen én verbinden. Naar een toekomstbestendige Rijksoverheid  van de Raad voor het openbaar bestuur (Rob) op neer. Het advies is donderdagmiddag aangeboden aan minister Stef Blok (Rijksdienst, VVD). Hij had de Rob gevraagd welk type organisatie, werkwijze en ambtenaar het beste passen bij de positie en rol van de rijksoverheid op de middellange termijn (vier tot zes jaar). In een eerste reactie zei Blok dat de politieke realiteit de omvang van het kabinet bepaalt. 'Een volgend kabinet zal groter zijn en minstens uit vier partijen bestaan. Die zullen allemaal hun eigen minister willen leveren.' 

Cockpit Den Haag

Complexe maatschappelijke vraagstukken vergen een nieuwe, meer verbindende aanpak. Niet alleen omdat ze vaak beleidsterreinen overstijgen, maar ook omdat er in toenemende mate partijen van buiten de overheid bij betrokken zijn, stelt de Raad in zijn advies. ‘Het hele concept dat zo’n complexe samenleving zich met een wettelijk en financieel instrumentarium van boven af laat besturen, is aan herziening toe’, benadrukte Rob-voorzitter Jacques Wallage bij de presentatie van het advies. ‘Het geheel van instituties, publiek en privaat, van kleine en grote verbanden in de samenleving is zo complex dat beleid meer verbinding en bundeling vraagt dan in de verticale kolommen kan worden georganiseerd. Dat denken vanuit - wat we in dit advies ‘Cockpit Den Haag’ noemen - houdt vast aan een primaat van de politiek, terwijl er dringend behoefte is aan een primaat van het vraagstuk.’ Oftewel: er moet minder accent komen op beheersing en controle, maar meer op de inhoud van beleidsopgaven en op het proces om die samen met publieke en private partners op te pakken.

Stevige interventies

De hoogste tijd dus voor groot onderhoud van de rijksoverheid. Stevige interventies zijn nodig; in zowel de organisatiestructuur als in het gedrag en werkwijze van ambtenaren en politici. De Raad doet vier aanbevelingen om toe te werken naar een toekomstbestendige rijksdienst. Zo moet het kabinet kleiner. Dat moet strategischer opereren en zich richten op complexe samenhang in beleid. Kabinetsministers moeten zich ‘richten op een bredere portefeuille, op inhoudelijke discussie in de ministerraad en op de dialoog met de samenleving’, adviseert de Rob. ‘Dit moet leiden tot verminderde verkokerde aansturing’, verduidelijkte Wallage. Voor echte departementale vraagstukken kunnen departementsministers worden benoemd. Die maken geen deel uit van het kabinet. De kabinetsministers moeten vanuit een ‘bestuurscentrum’ gaan werken; een centrale plek zoals B&W in de gemeentehuizen hebben. De positie van de minister-president moet versterkt, door vergroting van zijn staf en aanscherping van de agenderingsbevoegdheid.

Regeerakkoord-nieuwe-stijl

Het regeerakkoord moet op een andere leest worden geschoeid, adviseert de Raad verder. In het regeerakkoord-nieuwe-stijl moeten strategische prioriteiten worden vastgelegd, die het kabinet in samenspraak met samenleving en parlement omzet in uitvoerbare en breed gedragen programma’s. ‘De dialoog met de samenleving en het parlement komt zo in de plaats van de ‘politiek van de regels’ die geleid wordt door de wil om vanuit een centraal punt (‘cockpit Den Haag’) de samenleving te sturen. De dynamiek binnen de Haagse vierkante kilometer dient in open verbinding te staan met de grote dynamiek en complexiteit erbuiten’, benadrukt de Rob.

Beter in plaats van kleiner

De Raad vindt dat moet worden ingezet op een betere overheid in plaats van op een kleinere. ‘Dat is een verschuiving in het denken van kwantiteit naar kwaliteit’, benadrukte Wallage. Er moet meer ruimte komen voor leren en ontwikkelen, de organisatie moet flexibeler en de positie van de Algemene Bestuursdienst moet worden verstevigd. De Raad pleit voor één rijksdienst onder leiding van één secretaris-generaal die de ministerraad ondersteunt, en die wordt ondergebracht bij Algemene Zaken.

Politiek ongewenst

Tegenspraak en kennisdeling moet worden georganiseerd, stelt de Raad in zijn derde aanbeveling, omdat een ‘kwalitatief hoogwaardige rijksdienst cruciaal is voor het goed functioneren van de rijksoverheid in veranderende tijden’. Ambtenaren moeten zich veilig genoeg voelen om hun mening geven over beleidsonderwerpen, ‘ook al is de boodschap die ze brengen een lastige en soms politiek ongewenst’. Ambtenaren moeten een rol krijgen in het parlementaire proces. In voortrajecten van beleid zouden ambtenaren in het parlement kunnen worden bevraagd.

Veranderagenda

Het is noodzakelijk om een transitieagenda op te stellen voor de uitvoering van het door het Rob noodzakelijk geachte groot onderhoud van de rijksoverheid. Eerdere verbetervoorstellen belandden vaak onder in een la; de Raad wil dit voorkomen. Een veranderagenda moet worden opgesteld en door het kabinet vastgesteld. De minister van Algemene Zaken moet politiek verantwoordelijk voor het veranderproces zijn. Een figuur à al de Deltacommissaris – die de uitvoering van de Deltawet ter hand neemt – zou het proces kunnen trekken. 

Verdere ontkokering

Hoe ver het kabinet wil gaan met de aanbevelingen, wordt op zijn vroegst in januari duidelijk, als het met een officiële reactie komt. Wel erkent Blok dat, hoewel het al gebeurt, meer ontkokerd kan worden gewerkt. Ook vindt hij dat 'overheid en politiek open moeten staan voor een veranderende samenleving'. In een volgende kabinetsperiode kan mogelijk een secretaris-generaal (SG) worden belast met een volgende stap in de ontwikkeling van de rijksdienst, zei Blok.