‘Bubbels bedreigen nationaal bestuur’

De klassieke middenpartijen verloren ook bij de herindelingsverkiezingen terrein. Het past in een trend naar een nieuwe maatschappelijke ordening van zuilen naar bubbel. Die kunnen een bedreiging vormen voor het nationale bestuur, aldus Caspar van den Berg, hoogleraar Global and Local Governance aan de campus Fryslân van de Rijksuniversiteit Groningen.

De klassieke zuilen zijn ingeruild voor bubbels, schrijft u in het Dagblad van het Noorden van afgelopen zaterdag. Waar maakt u dat uit op?
‘De verzuiling is al sinds de jaren zestig afgebrokkeld. Sindsdien zijn we niet meer gebonden aan één bevolkingsgroep. We hebben lang een ontzuilde samenleving gehad, maar er kwam nooit een nieuw verhaal voor in de plaats, want we hebben één groep met hoogstens lager en hoger opgeleiden. Iedereen heeft dezelfde ontplooiingskansen en iedereen heeft hetzelfde wereldbeeld. Dat waren de jaren negentig. Nu zijn we een eindje verder en komt een nieuwe maatschappelijke ordening aan het licht.’

Welke maatschappelijke ordening?
‘In mijn oratie uit oktober constateer ik dat verschillende auteurs op groepen wijzen die wel en niet meekomen met de globalisering. Iedereen is erop vooruitgegaan, maar de ene groep meer dan de andere. En die andere groep staat op achterstand. Veel onderzoekers kijken daarnaar op grond van persoonlijke kenmerken: opleidingsniveau, reismogelijkheden, hoe sta je tegenover andere culturen en open grenzen? Ik kijk naar een andere dimensie, namelijk de regionale kenmerken. Ook regio’s profiteren meer of minder van de globalisering. Er zijn bruis- en krimpregio’s. Voor mijn stelling keek ik naar onderzoeken naar stemgedrag zoals bij Trump, de Brexit en de strijd tussen Macron en Le Pen, maar ook naar de verkiezingsuitslagen in Duitsland en Italië: er zit een regionale dimensie aan stemgedrag. Je kunt hoogopgeleid zijn, maar als je in een regio woont met een ongunstig klimaat, dan ben je toch geneigd je anders politiek te manifesteren. Dat er winnaars en verliezers zijn van globalisering is niet nieuw voor Nederland. Dat was ook de analyse van Pim Fortuyn: de politiek-bestuurlijke elite heeft geen oog voor groepen die minder meekomen. Nu is er een nieuw inzicht: ook regio’s komen minder mee.’

Waaruit blijkt dat in Nederland?
‘De politiek-bestuurlijke elite heeft de belangen en perspectieven van de regio’s de laatste twintig tot dertig jaar niet (willen) zien. Kijk naar de Groninger gaswinning, maar ook op cultureel gebied met de Zwarte Pietdiscussie en de Blokkeerfriezen. Ik heb dat laatste proces goed gevolgd. De scheidslijn die wordt blootgelegd is niet die voor of tegen Zwarte Piet, maar tussen de politiek-culturele dominante Randstad en de belangen en leefwereld daarbuiten. Onderzoeker Andres Rodriguez constateert dat de scheidslijnen in Engeland en de VS de nationale politieke en economische stabiliteit bedreigen. Mensen voelen zich zo niet gehoord dat zij daartegen in opstand komen: the revenge of the places that don’t matter anymore.’

Om hoeveel mensen gaat het dan in Nederland?
‘Als we de percentages van het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut combineren met de publicatie van de Britse auteur David Goodhart over somewheres en anywheres dan zie je dat de Randstedelingen met bepaalde persoonskenmerken die profiteren van globalisering naar schatting 14 procent van de bevolking uitmaken. De rest woont daarbuiten, in middengebieden of krimpgebieden of woont wel in de Randstad, maar is meer een somewhere dan een anywhere. Die vallen allemaal buiten dit verhaal. In de verzuiling was ook segregatie, maar daar was ook een institutioneel stelsel met een maatschappelijk middenveld. Er waren kanalen van belangenbehartiging en er was beïnvloeding van besluitvormingsprocessen mogelijk. In de nieuwe constellatie zijn er bubbels en die bubbels raken elkaar niet. Het zijn gescheiden leefwerelden en echokamers: ze horen en zien alleen wat er in de eigen bubbel gebeurt. En veel bubbels geen toegang tot de besluitvormingsarena’s.’

Er lijkt met de bubbels een diepere kloof tussen bruis- en krimpgemeenten te ontstaan. Wat zijn de gevolgen daarvan voor het lokale en regionale bestuur?
‘Wij hebben een representatieve democratie, maar ook belangenbehartiging via het traditionele stelsel van adviesraden, koepels, commissies en netwerken. Daar komen veel bubbels niet aan bod. Daar ligt mijn zorg. De politiek-bestuurlijke elite moet zich realiseren dat grote groepen in de samenleving buiten het speelveld vallen. Dat gaat zich electoraal uiten in winst voor de partijen op de flanken. De clash tussen Twan Huys en Jenny Douwes in RTL Late Night symboliseert de kloof tussen de Randstedelijke politiek-bestuurlijke elite en iemand die er vrij compromisloos buiten staat. Zij staat voor de leefwereld daarbuiten. Dat is de 86 procent en die weer zijn verdeeld over acht verschillende bubbels. Zij vertegenwoordigt het perspectief van het landelijk gebied. Iemand als zij zou met een duidelijk verhaal moeten opkomen voor groepen die zich niet gehoord voelen. Dat kan een politieke beweging worden die electoraal veel kan gaan betekenen. Dat zie je ook in omringende landen, zoals Alternative für Deutschland, de Italiaanse Vijfsterrenbeweging en de Brexit-beweging. Ten aanzien van die landen wordt gesproken over "de wraak van de verwaarloosde regio’s".’

Wat is hierbij de grootste bedreiging voor het lokaal bestuur?
‘Eigenlijk is de grootste bedreiging voor het nationale bestuur. Daar moeten de tegenstellingen worden overbrugd. Regionaal en lokaal zit je in hetzelfde schuitje. Besturen op basis van consensus lukt best aardig op regionaal en lokaal niveau: je ziet extra brede coalities en raadsbrede akkoorden ontstaan. De confrontatie tussen verschillende regionale belangen vindt landelijk plaats. Dat is een bedreiging voor de stabiliteit van het bestuur op nationaal niveau, minder voor regionaal en lokaal.’

Het is noodzakelijk om nieuwe structuren te vormen die spanningen tussen bubbels kanaliseren en het regionale bestuur verder te verstevigen, schrijft u. Hoe?
‘Als scheidslijnen en kloven groter worden en belangen uit elkaar gaan lopen, dan heeft het zin om meer naar het regionale schaalniveau te kijken, dus om je als landelijke overheid ook lokaal te gaan organiseren met oog voor regionale belangen en meer maatwerk.’