Allemaal weigerambtenaar

Bureaucratie is niet goed of slecht, zij is er gewoon. Het is zinloos haar te willen afschaffen. Maar om haar uitwassen te bestrijden moeten we allemaal een beetje weigerambtenaar te worden, betoogt filosoof en organisatiedeskundige René ten Bos.

Breek met regels
Prof.dr. René ten Bos (1959) is hoogleraar aan de Radboud Universiteit. Vanuit zijn leerstoel ‘Filosofie van de managementwetenschap’ publiceert hij niet alleen wetenschappelijke artikelen, maar ook managementliteratuur. De enige manier om af te rekenen met een teveel aan regels en bureaucratie is ermee te breken, zegt hij: ‘Dat begint met ze ter discussie te stellen. Rapporteer niet meer, stop met controleren, doe zoals een weigerambtenaar.’

Tragische kaste
Hij vindt dat managers, ook die binnen de overheid, een tragische kaste vormen, waarvan we te hoge verwachtingen hebben. Ze moeten inspireren, verbinden, charismatisch zijn, dienstbaar zijn, vernieuwend, bevlogen. In een bureaucratische omgeving is dat sowieso uitgesloten, stelt hij. Als overheidsorganisaties dwepen met begrippen als visionair, charismatisch en excellent, is daar volgens Ten Bos slechts één boodschap uit te destilleren: ‘Ze dromen ervan dat ze uit het moeras van het bureaucratische ontsnappen. Daar spreekt een zekere wanhoop uit, omdat het altijd aanmodderen is en nooit perfect. Maar perfectie kan helemaal niet in overheidsorganisaties. Je hebt altijd te maken hebt met countervailing powers, tegenmacht van mensen die het niet met je eens zijn.’

Gebrek aan bescheidenheid
Het hoogst haalbare is volgens de Nijmeegse hoogleraraar ‘satisfactie’: ‘Niks mis mee, want wat is er nu mooier een overheid of politiek die ons tevreden stelt? Juist satisfactie botst met het populaire managementjargon. Dat is alleen maar ideologisch gezwam en duidt op gebrek aan bescheidenheid. Terwijl, als ik met ambtenaren praat, mij altijd opvalt dat het meestal bedaarde bescheiden mensen zijn, allesbehalve charismatici.’ 

Bijna religieus
Tot zijn verbazing wordt ‘leiderschap’ bijna altijd geassocieerd met begrippen als vernieuwing en resultaatgerichtheid en het is omgeven is door bijna religieuze en irrationele termen. Ten Bos: ‘Charisma bijvoorbeeld is een schaarstefenomeen, dat zich onttrekt aan regels en orde, aan controle en bureaucratie. Leiders zijn helemaal niet op resultaat gericht. Ze willen mensen in beweging krijgen. Het vervelende daarbij is dat beweging alle kanten op kan gaan. Dus het gaat om de bandbreedte die je wilt aanvaarden bij mogelijke uitkomsten.’

Ten Bos zegt dat ambtenaren veel meer aangesproken moeten worden op wat echt telt in de publieke zaak, ‘dus op kwaliteiten als neutraliteit en dienstbaarheid. Deze dimensies van het overheidsapparaat staan in schril contrast met al die schreeuwerige goeroetoestanden. De taal daarvan doet een zwaar beroep op persoonlijk commitment, terwijl ambtenaren van oudsher functionarissen zijn die dat juist op afstand moeten houden.’

Lees het hele interview in Binnenlands Bestuur 19 van deze week