'Gemeenteraad nog meer aan zet'

Eén kanttekening wil de Tilburgse hoogleraar vergelijkende bestuurskunde Frank Hendriks graag vooraf gemaakt hebben bij alle aandacht in de media voor het burgemeestersreferendum in Utrecht en Eindhoven: 'De benoeming van de burgemeester is niet het grootste probleem van de lokale democratie. Het grootste probleem is de dalende legitimiteit. Om dat aan te pakken is het niet zozeer nodig te sleutelen aan het systeem, maar gaat het vooral om het optreden binnen het systeem.'

Hendriks vindt het burgemeestersreferendum 'een ongelukkige figuur' omdat de suggestie wordt gewekt dat 'iemand wordt gekozen die feitelijk niet de baas is van de gemeente.' Tegelijkertijd is er een positief effect. 'Als er een burgemeestersreferendum wordt gehouden is er invloed op de benoeming van de burgemeester door de gemeenteraad, de Kroon én door de burgers. Een vitale democratie heeft baat bij countervailing powers. Zoals het er nu naar uitziet, verdwijnt de invloed van de burgers. De gemeenteraad gaat het daarmee winnen en dat is in lijn met de ontwikkelingen in de afgelopen decennia waarin de raad het meeste te zeggen heeft gekregen over de burgemeestersbenoeming. Het resultaat is dus een soort democratisering van de benoemde burgemeester die verloopt langs de weg van de representatieve democratie van de gemeenteraad.'

De kans dat de burger de komende jaren meer invloed krijgt op de benoeming van de burgemeester is nihil. Hendriks: 'Als je kijkt hoe minister Ter Horst en de grote partijen er over denken, zal de burger voorlopig geen doorslaggevende invloed krijgen op de benoeming. Het wil zeggen dat de raad nog meer dan voorheen aan zet zal zijn. Dat legt een last op de schouders van de raadsleden, want de burger zal wel kritisch naar het resultaat kijken. Als een gemeenteraad een verkeerde keuze maakt, bijvoorbeeld door iemand tot burgemeester te kiezen alleen vanwege zijn lidmaatschap van een bepaalde partij, zal dat gedoe opleveren.'

Volksraadpleging

Hendriks bepleit daarom naar Zwitsers voorbeeld de bevolking de mogelijkheid te geven om de keuze achteraf in een referendum te corrigeren. 'Zo'n referendum moet je zien als een noodrem. Zo'n instrument dwingt politici om te anticiperen. Het referendum wordt dan niet gebruikt als een selectie-instrument maar achteraf als een correctie-instrument, als daar behoefte aan blijkt te zijn. Je kunt burgers het initiatiefrecht toekennen om zo'n volksraadpleging af te dwingen. Als de gemeenteraad zijn werk goed heeft gedaan en mensen lopen niet massaal te hoop tegen de gemaakte keuze, hoef je zo'n instrument niet in te zetten.'

De kritiek dat Nederland met een stelsel waarbij de burgers geen directe invloed hebben op de keuze van de burgemeester in Europa tot de achterblijvers behoort, doet Hendriks af als flauwekul. 'Het gaat wel erg ver om het democratisch gehalte van het lokaal bestuur af te meten aan de verkiezing van de burgemeester. In Engeland met zijn lange democratische traditie wordt de burgemeester ook niet standaard gekozen. Je kunt als Nederland ook heel zelfbewust zijn en zeggen: we hebben een sterk gedemocratiseerd lokaal bestuur met een aparte benoemingsprocedure voor de burgemeester. Rond die burgemeester die niet de baas is, maar wel boegbeeld en voorzitter van de raad, zit een boel democratie: er is een minister en er zijn raden die democratisch gelegitimeerd zijn. Plus wat mij betreft een mogelijke correctie achteraf.'