GS Gelderland handelen in strijd met regels herindeling

Gedeputeerde Staten van Gelderland handelen in strijd met het beleidskader herindeling. De minister van Binnenlandse Zaken kan in een dergelijke situatie ingrijpen, op basis van de Algemene wet bestuursrecht. Die ruimte moet ze nu benutten, vindt het college van Scherpenzeel. Derde en laatste deel van een reconstructie.

 

Koren op molen

De verhoudingen tussen Scherpenzeel en Barneveld zijn eind 2020 behoorlijk bekoeld. Het college van Barneveld laat weten dat, voordat een strategische samenwerking verder wordt onderzocht, de onderlinge relatie moet worden verbeterd. Scherpenzeel hoopt dat met afspraken over samenwerking met de buurgemeente herindeling van de baan is. Ze komt al snel van een koude kermis thuis. De verdeeldheid tussen beide gemeenten is koren op de molen voor Gedeputeerde Staten (GS).

 

Onvoldoende bestuurskracht

Medio januari 2021 hakken GS de knoop door: Scherpenzeel moet per 2023 met Barneveld fuseren. De variant zelfstandigheid is afgevallen omdat het Scherpenzeel aan voldoende bestuurskracht ontbreekt. De variant strategisch partnerschap wordt door GS ook van tafel geveegd. Dat vraagt ‘van beide partijen een diep doorvoeld vertrouwen in elkaar en de bereidheid tot volledige wederkerigheid. Gezien de wijze waarop het publieke en politieke debat de afgelopen maanden is gevoerd, is het Gelders college van mening dat die basis onvoldoende aanwezig is om vertrouwen te bieden in het succesvol bouwen aan een goede samenwerkingsrelatie.’ Daarmee blijft alleen de derde variant in de ogen van GS een haalbare: herindeling. Dat wordt er wel een met een plus, zoals GS het in het eind januari vastgestelde herindelingsontwerp noemen. Er komt een dorpenbeleid 2.0, waarvan het doel versterking en bevordering is van zeggenschap en betrokkenheid van de dorpen in de (nieuwe) gemeente. ‘Binnen dit model wordt de zeggenschap en autonomie van het dorp goed vormgegeven en wordt de toenemende afstand tussen inwoner en gemeentebestuur overbrugd’, stellen GS in het herindelingsontwerp.

 

Strijdig met herindelingskader

‘Een konijn uit de hoge hoed’, schampert fractievoorzitter Mijntje Pluimers van de Barneveldse oppositiepartij LokaalBelang (LB). Zij bijt zich al ruim anderhalf jaar vast in het (dreigende) fusieproces en bestookt haar college, maar ook GS, met talloze schriftelijke vragen. Bij commissaris van de koning Berends trekt ze in september 2020 aan de bel, met het verzoek de herindelingsprocedure (arhi-procedure) stop te zetten. Vergeefs. Maar al langere tijd heeft ze zorgen over het proces. Het door de provincie gevolgde proces kwalificeert ook zij als ‘vooringenomen’ en is in haar ogen vooral in strijd met het vigerende beleidskader herindeling. Draagvlak, zorgvuldig proces en interne samenhang en nabijheid bestuur zijn daarin belangrijke criteria. ‘Draagvlak is er niet, van een zorgvuldig proces is geen sprake en het dorpenbeleid 2.0 is er door GS op het laatst ingefietst als legitimatie voor de herindeling en om die te kunnen verkopen aan Barneveld, Scherpenzeel en ‘Den Haag’, stelt Pluimers. ‘Verwerpelijk.’

 

Onontbeerlijk

GS verwijzen in hun herindelingsontwerp naar het goedlopende kernenbeleid 1.0 van Barneveld, ‘maar dat is er helemaal niet’, voegt Pluimers daaraan toe. Op recente vragen van Pluimers daarover antwoordt het college van Barneveld: ‘Het dorpenbeleid 1.0 moet (...) gezien worden als een aantal losstaande instrumenten waarvoor de raad in sommige gevallen kaders heeft vastgesteld en in andere gevallen niet.’ Het is dus geen vastgesteld beleid. Het is niet bekend wat dat dorpenbeleid 2.0 moet gaan inhouden. Pluimers vindt dat dit er in ieder ruim voor het einde van deze maand moet liggen; tot 1 april kunnen inwoners van Barneveld aan de provincie laten weten wat ze van de provinciale fusieplannen vinden. Weten hoe de zeggenschap voor inwoners is geregeld, is in haar ogen onontbeerlijk om een gedegen standpunt te kunnen innemen over het herindelingsplan. Niet alleen voor inwoners, maar ook voor raadsleden. De gemeenteraad heeft er nog nooit ooit over gesproken, laat staan besloten. Het college van Barneveld heeft recent aangekondigd eind dit jaar met een startnotitie Dorpenbeleid 2.0 te komen. ‘Naast de meer integrale benadering van alle instrumenten, moet het dorpenbeleid 2.0 voorzien in nog meer medezeggenschap in de verschillende dorpen en daarmee uiting geven aan de lokale maatschappelijke kansen en opgaven. Het behouden van de identiteit en zeggenschap van de dorpen is een belangrijk uitgangspunt. Doel is dat inwoners meer invloed hebben op de eigen leefomgeving’, stelt wethouder Van Daalen medio maart in een persbericht.  

 

Achterkamertjes

Even terug naar eind januari. Zoals verwacht is Scherpenzeel ‘niet verrast, maar enorm teleurgesteld’ en Barneveld positief over het GS-besluit tot herindeling. Overigens blijkt dat Barneveld minder ‘onschuldig’ is dan ze naar buiten toe doet voorkomen. Ogenschijnlijk neemt de Barneveldse politiek een afwachtende houding aan, maar niets blijkt minder waar. Sinds medio 2019 wordt er in een jaar tijd acht keer in Barneveldse achterkamertjes over de fusieplannen gesproken, zo komt na een Wob-verzoek door de Barneveldse krant boven tafel. ‘Zo terughoudend als men zich naar buiten toe opstelt, zo actief werkt politiek Barneveld achter de schermen aan de fusievoorbereidingen. Vanaf het begin is de Barneveldse raad nauw betrokken bij wat zich tussen de colleges van Barneveld en Scherpenzeel en de provincie Gelderland afspeelt’, schrijft de Barneveldse krant in september 2020 op basis van vrijgeven stukken, waarvan veel delen zijn zwartgelakt. Veel wordt in het presidium besproken, maar ook komt de raad af en toe in zijn geheel bijeen. Zonder dat de bijeenkomst als raads- of commissievergadering wordt bestempeld, want die zijn, in principe, openbaar.

 

Openheid

De partij van luis in de pels Pluimers (LB) hamert al tijden op openheid en transparantie en volledige informatie, maar vindt daarbij college en raad (nog) niet in haar zijde. Een verzoek van Binnenlands Bestuur om een interview met verantwoordelijk wethouder Hans van Daalen (ChristenUnie) wordt afgewezen. De huidige fase leent zich nog niet voor een interview, laat de gemeente Barneveld per mail weten. ‘We zitten midden in een raadsbehandeling over dit onderwerp.’ Een aantal vragen wil Van Daalen wel schriftelijk beantwoorden, maar deze zijn weinigzeggend als het gaat om de rol en houding van het eigen college: ‘De provincie pakt haar wettelijke rol. Het contact tussen het college van Barneveld en de provincie is goed.’ Ook over de rol en houding van het college van Scherpenzeel is Van Daalen vooral diplomatiek: ‘Wij hebben begrip voor de lastige afwegingen waar het college van Scherpenzeel voor staat. Als college hebben wij goede hoop op een positieve samenwerking met Scherpenzeel om voorbereidingen te treffen om te komen tot een nieuwe en krachtige gemeente.’

 

Bestuurbaarheid verslechterd

Scherpenzeel zit in januari van dit jaar inmiddels bijna een maand zonder burgemeester. Die vertrouwensbreuk tussen de drie wethouders en waarnemend burgemeester De Vries, van september 2020, wordt in januari 2021 door GS aangegrepen als nieuw bewijs dat de bestuurskrachtopgave van Scherpenzeel zich heeft verdiept. ‘In de gemeenteraad van Scherpenzeel heeft zich een bestuurscrisis voorgedaan. Daarmee is de bestuurbaarheid van de gemeente negatief beïnvloed’, schrijven GS in hun herindelingsontwerp van 26 januari 2021. In dat herindelingsontwerp onderbouwen GS de noodzaak tot herindeling. Herindeling is ‘de beste en op dit moment ook de enige realistische manier is om de bestuurskrachtproblematiek van de gemeente Scherpenzeel adequaat op te lossen’, schrijven GS. ‘Het biedt de inwoners van Scherpenzeel en Barneveld een sterk en goed functionerend bestuur en een solide, professionele ambtelijke organisatie, wat met name voor de inwoners van Scherpenzeel veel meerwaarde biedt ten opzichte van de huidige situatie.’

 

Financiële rotzooi

Inmiddels kan worden afgevraagd wie met een herindeling wordt gered: Scherpenzeel of Barneveld. In een in januari verschenen Benchmark Nederlandse Gemeenten 2021 van BDO staat Barneveld derde in de top drie van de financieel minst gezonde gemeenten van tussen de 50.000 en 100.000 inwoners (daar zijn er 56 van), en krijgt van BDO een 5 als rapportcijfer. Van de 127 gemeenten tot 25.000 inwoners staat Scherpenzeel op de dertiende plek van financieel meest gezonde gemeente en krijgt van BDO een tien op haar financieel rapport. Het BDO-rapport leidt tot onrust in Scherpenzeel, ook omdat er in Barneveld nog even flink in de buidel wordt getast. Scherpenzeel is bang dat ze straks flink mee moet betalen om de financiële rotzooi van Barneveld op te ruimen. GS bezweren echter dat Barneveld ‘schoon door de poort’ komt.

 

Geen frisse blik

Scherpenzeel hamert er dan al tijden op dat de vlag er inmiddels veel beter, sterker, goed, bij hangt. Sinds het rapport van SvdL uit de zomer van 2019 zijn bergen werk verzet. Daarbij verwijst het college onder meer ook naar een eind september 2020 uitgebracht onderzoek van BMC. Het bureau concludeert dat er geen evident bestuurskrachtprobleem is. ‘De gemeente is er in de afgelopen periode in geslaagd om aantoonbaar verbeteringen te realiseren op alle condities voor bestuurskracht, bestaande uit hulpbronnen, motivatie en samenwerking. De reeds gedane en nog geplande investeringen gaan bovendien niet ten koste van de financiële gezondheid van de gemeente. Ook de (strategische en operationele) beleidsprestaties van de gemeente zijn gelijk gebleven of verbeterd’, stelt BMC. Wel is er nog werk aan de winkel. ‘De belangrijkste opgave is gelegen in het verder implementeren van het op orde brengen van de organisatorische gezondheid, in elk geval tot het niveau ‘basis op orde’. Het financieel en organisatorisch fundament hiervoor is gelegd in de Kadernota 2021 – 2024.’ Het college van Scherpenzeel is gefrustreerd dat GS weigeren met een ‘frisse blik’ naar de gemeente te kijken. 

 

Worst

Maar ook met het herindelingsontwerp van GS op tafel, geeft Scherpenzeel zich niet gewonnen. De inmiddels nieuwbenoemde waarnemend burgemeester Eppie Klein (SGP) komt op eigen initiatief met een voorstel om gelijktijdig met de Kamerverkiezingen een nieuwe inwonerspeiling te houden. Dat voorstel wordt door een raadsmeerderheid aangenomen. In die peiling stemt opnieuw een ruime meerderheid van de Scherpenzelers voor zelfstandigheid, zoals zij dat ook een jaar eerder deed. Hiermee is wederom het ontbreken van draagvlak aangetoond, stelt het college, dat zich met deze uitslag gesteund voelt om de strijd voort te zetten. ‘Inwoners wordt een worst voorgehouden die er niet is’, vindt Marieke van de Beek, fractievoorzitter van de ChristenUnie. ‘Hiermee wordt inwoners de suggestie gegeven dat ze aan zet zijn, een keuze hebben, maar dat is niet zo.’

 

Koppigheid

Van de Beek ziet herindeling wel zitten en vindt dat Scherpenzeel voldoende kansen van de provincie heeft gekregen om haar leven te beteren, maar dat ze die uit ‘koppigheid’ niet heeft gegrepen. Ze vindt dat het de gemeente aan bestuurs- en organisatiekracht ontbreekt. Om de begroting sluitend te krijgen, moet er elke keer de kaasschaaf overheen en als de gemeente zelfstandig wil blijven, moet de ozb flink worden verhoogd. Ze snapt kortom de stap van de provincie om tot het herindelingsvoorstel te komen. ‘Het is een goede optie en ik heb vertrouwen in het voorgestane dorpenbeleid.’

 

Doemscenario

Hoe anders zit Henk Brons, fractievoorzitter van de grootste coalitiepartij Gemeentebelangen Scherpenzeel (GBS) erin. ‘De provincie is van meet af aan vooringenomen geweest en is de veroorzaker van de verharde bestuurlijke verhoudingen in Scherpenzeel en tussen Scherpenzeel en Barneveld.’ Hij verwijst daarbij naar het ‘knetterharde’ rapport van Frissen en het oordeel van Elzinga. ‘De rol van de cdk en die van De Vries zijn dubieus.’ Argumenten van GS om tot herindeling over te gaan, ziet hij niet. ‘De bestuurskracht van de gemeente is inmiddels versterkt en de financiën zijn op orde. Ik geloof niet in doemscenario’s dat we bestuurlijk niet krachtig genoeg zijn.’ Het dorpenbeleid is een farce. ‘Hoe dan ook gaan Scherpenzelers zeggenschap verliezen.’

 

Frustratie

De inwonerspeiling is niet het enige dat Scherpenzeel nog in de strijd gooit. Ze is druk bezig met een samenwerkingsovereenkomst met Barneveld, die ze op korte termijn hoopt te sluiten. In de hoop GS een argument tot fusie uit handen te slaan. Dat had de gemeente al eerder proberen te doen, maar Barneveld trok in september de stekker uit het lopende overleg daarover; nadat Scherpenzeel op verzoek van Barneveld de besprekingen over samenwerking met Veenendaal had beëndigd. Daardoor ziet ze al haar schepen achter zich verbrand. De gemeente is iets te naïef geweest. Ook zoekt het college actief contact op met de directeur-generaal Chris Kuijpers van Binnenlandse Zaken, hoewel BZK formeel pas na ontvangst van een door Provinciale Staten vastgesteld herindelingsadvies aan zet is. Het college wijst hem (nogmaals) op de ‘tunnelvisie’ van GS en laten BZK weten liever in alle rust, zonder provinciale bemoeienis, aan een strategische samenwerking met Barneveld te willen werken. BZK kan vooralsnog niets betekenen. Tot frustratie van Scherpenzeel.

 

Aanwijzing

Staatsrechtelijk is dat weliswaar een correcte houding, erkent het college, maar de minister heeft in het beleidskader herindeling niet voor niets de bevoegdheid van provincies om gemeenten te dwingen tot herindeling ingeperkt. Als er sprake is van handelen dat duidelijk in strijd is met het beleidskader herindeling, kan de minister te allen tijde een aanwijzing geven, stelt hoogleraar Elzinga. Ook wijst Scherpenzeel op een opmerking van Ollongren in een Kamerdebat over het Brabantse Grave van eind januari, waar grote zorgen zijn over de bestuurlijke situatie aldaar. ‘Voor een interventie vanuit de provincie of het rijk is pas aanleiding wanneer de eigen oplossingen van de gemeente zijn uitgeput en geen soelaas hebben geboden’, stelde de minister. Daarmee slaat ze de spijker op de kop, benadrukt wethouder Izaäk van Ekeren (SGP, bestuurlijke toekomst). Gelderland heeft Scherpenzeel niet de kans gegeven haar problemen op te lossen en heeft ingegrepen terwijl dat, in de ogen van Scherpenzeel, helemaal niet nodig is.

 

Afwachten

Het is nu afwachten hoe het gaat uitpakken. Tot begin april mogen inwoners en organisaties reageren op de fusieplannen van de provincie. De gemeentebesturen hebben daar tot 26 april de tijd voor. Het college van Barneveld staat positief tegenover het herindelingsontwerp en staat achter de beoogde fusiedatum van 2023, zo luidt de reactie van het college. De voorkeur gaat uit naar een zogeheten lichte samenvoeging, waarbij Scherpenzeel wordt opgeheven en bij Barneveld wordt gevoegd. De raad van Barneveld neemt op 21 april een besluit over de door het college voorgestelde reactie op het herindelingsontwerp. Het college van Scherpenzeel heeft vrijdag zijn zienswijze openbaar gemaakt. Zoals verwacht is het college tegen herindeling. Als die er toch van moet komen, dan is een lichte samenvoeging onacceptabel. De eventuele naam van de gefuseerde gemeente moet niet Barneveld worden, zoals GS willen; ‘om de schijn van annexatie te vermijden’. Scherpenzeel stelt als werknaam De Gelderse Vallei voor. De raad van Scherpenzeel stelt op 21 april de zienswijze van de gemeente vast.

 

Herindelingsadvies 

Mede op basis van de ingekomen reacties dienen GS op 25 mei een herindelingsadvies bij Provinciale Staten in. Op 7 juli nemen de Staten hier een besluit over. Als PS instemmen, gaat het herindelingsadvies naar de minister van Binnenlandse Zaken. Die besluit of er een wetsvoorstel komt.

Dit is het laatste deel van de reconstructie over de Scherpenzeelse strijd voor zelfstandigheid. Lees morgen het interview met de Gelderse commissaris van de koning John Berends en gedeputeerde Jan Markink. Daarin gaan ze in op de ‘kwestie Scherpenzeel’ en de onmogelijke spagaat van provincies bij het starten van een herindelingsprocedure.