Revolutie in bedaagd Zwolle
In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen belicht Binnenlands Bestuur de regionale wortels van landelijke partijen. En wat daar nog van over is. Deze week: de SDAP, opgericht in Zwolle.
In café De Atlas aan de Zwolse Ossenmarkt werd op 26 augustus 1894 de sociaaldemocratische arbeiderspartij werd opgericht, voorloper van de PvdA. Waarom ontbrandde de vlam van de revolutie in het bedaagde handelsstadje aan de IJssel?
Levensgevaarlijke lieden
‘Als je een landelijke club wilt oprichten, is het handig om een plek te kiezen die goed bereikbaar is. Zwolle was toen al een spoorknooppunt’, vertelt Jan Slijkhuis, vicevoorzitter van de zeskoppige Zwolse raadsfractie van de PvdA. ‘Je moest ook de beschikking hebben over een etablissement dat bereid was z’n zalen te verhuren aan een zooitje ongeregeld, aan “levensgevaarlijke” lieden als socialisten. Dat was lang niet overal het geval, maar in De Atlas wel.’
Spoorwegknooppunt
Slijkhuis: ‘Zwolle is van oudsher een handels- en bestuurscentrum, met daarnaast enige nijverheid: een ijzergieterij, voedings- en genotmiddelen. De arbeidersbevolking van Zwolle moest ergens anders vandaan komen.’ En die kwam toen Zwolle in de jaren zestig van de negentiende eeuw het tweede spoorwegknooppunt werd benoorden de rivieren. Daar werden ook alle rijtuigen en locomotieven gerepareerd. Slijkhuis: ‘De Centrale Werkplaats trok uiteindelijk meer dan duizend arbeiders aan, gehuisvest in de nieuwe wijk Assendorp. Het socialisme vond er makkelijk weerklank.’
Kwetsbaar
Zo kreeg Zwolle de revolutie geïmporteerd. Een kwetsbare positie, zo blijkt als de spoorwerkplaats in 1938 naar Haarlem verhuist. Het gros van de spoorarbeiders verhuist mee. ‘Er kwamen in Assendorp en de nieuwe wijk Pierik tientallen huizen leeg te staan’, vertelt Slijkhuis. ‘Je kreeg je huis de eerste twee maanden voor niks, het werd gratis geschilderd en behangen. Als je er in vredesnaam maar wilde komen wonen.’
Leegloop
Wat voor gevolgen had de leegloop aan arbeiders voor de Zwolse SDAP, inmiddels herdoopt tot Partij van de Arbeid? Weinig, volgens Slijkhuis. ‘De PvdA trok ook in Zwolle een steeds bredere achterban. Jarenlang werd de stad bestuurd door twee PvdA-wethouders en twee van christelijken huize. Soms schoof iemand aan van de VVD, soms van D66.’ Dat veranderde na 2002, toen de ChristenUnie met haar opmars in Zwolle begon en bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 de PvdA aftroefde als grootste partij. ‘Zelf kregen wij toenemende concurrentie van andere linkse partijen’, vertelt Slijkhuis. ‘Ook het weinig florissante landelijke beeld van de PvdA speelt in de regionale uitslag een rol, al hebben we het met circa 15 procent PvdA-stemmers in 2014 relatief nog heel goed gedaan.’
Zwaarste portefeuille
Nelleke Vedelaar is nu de enige overgebleven PvdA’er in het Zwolse college, dat verder bestaat uit twee wethouders van de ChristenUnie en eentje van zowel VVD als D66. ‘Met de zorg hebben we wel de zwaarste portefeuille’, zegt Slijkhuis. ‘Wij maken ons er in Zwolle sterk voor dat we meer aan zorg doen dan met het gedecentraliseerde budget mogelijk is. Door er vijf miljoen extra voor vrij te maken, vangen we tegenslagen op en krijgt iedereen de zorg die nodig is.’
Meerwaarde
Denkt Slijkhuis nog weleens terug aan de sociaaldemocratische pioniers van 1894 in De Atlas? ‘Ja, dat betekent iets voor me. Het verleden wordt ook nog geregeld binnen de partij en de raad aangehaald.’ Maar echte meerwaarde geeft dat de tegenwoordige afdeling Zwolle volgens Slijkhuis niet meer. ‘Natuurlijk, Zwolle en de SDAP worden geregeld in één adem genoemd. Maar de inspiratie haal je meer uit de beweging zelf dan uit het toeval dat die hier is ontstaan. Dat had ook ergens anders gekund. Stel dat men een zaal had gevonden in Utrecht, dan was de SDAP vermoedelijk dáár opgericht.’
Lees het hele artikel in Binnenlands Bestuur van deze week (inlog)
"Voor het congres van 1893 werd in de Maastrichtsche afdeeling van den ouden Socialisten Bond(84) een levendige discussie gevoerd over de vraag of de socialisten zich zouden uitspreken voor of tegen de parlementaire actie. Schoondermark c.s. hadden maar ééne leus. Het proletariaat moest volgens hen met het zwaard in de vuist de macht veroveren. Evenwel waren H. Van Kol en W.H. Vliegen van ander gevoelen en dienden de volgende motie in, die aangenomen werd met groote meerderheid.
‘Overwegende dat het deelnemen aan de verkiezingen als propaganda, het zenden van afgevaardigden als zaakgelastigden van de partij en het ingrijpen in de wetgeving, mits strenge handhaving der socialistische beginselen, onze krachten zullen versterken en die der bourgeoisie verzwakken, besluit het congres ook op politiek terrein den klassenstrijd te voeren en door het veroveren van een deel van de Staatsmacht de sociale revolutie te bevorderen.’(85)
De motie*) werd op het congres aangenomen en was de aanleiding tot het conflict met Domela Nieuwenhuis, die van parlementaire actie niets wilde weten. Zij was ook de aanleiding tot de stichting van de S.D.A.P. waarvan gezegd kan worden, dat zij geboren is in de Batterijstraat te Maastricht, en die zich later te Zwolle aan 't Nederlandsche volk aandiende."