Tientallen 'coronameldingen' bij Huis voor Klokkenluiders

Door de coronacrisis is het risico op integriteitsschendingen, ongewenste omgangsvormen en misstanden beduidend groter geworden. Er zijn al tientallen meldingen hieromtrent binnengekomen bij het Huis voor Klokkenluiders. ‘In crisistijd is het investeren in integriteitsbeleid extra belangrijk.’

Enkele tientallen ‘coronameldingen’

Reden om aan de bel te trekken is dat het Huis voor Klokkenluiders vanaf het begin van de lockdown enkele tientallen meldingen heeft binnengekregen op haar adviesafdeling die (in)direct op het coronavirus zijn terug te voeren. ‘Dat is betrekkelijk veel’, zegt bestuursvoorzitter Wilbert Tomesen die als er nog niets is vastgesteld liever spreekt over ‘melders’ dan over klokkenluiders. Deze melders denken een misstand te zien met een bredere impact en komen dan bij het Huis voor Klokkenluiders voor bescherming van hun positie, risicoanalyse en meldadvies. Tomesen wil niets specifieks zeggen over de meldingen, maar algemeen gaan zij over werkgevers die te weinig doen om werknemers en de buitenwereld te beschermen tegen het virus. ‘Andere melders voelen zich onder druk gezet. De werkgever maakt misbruik van de situatie en pusht mensen bijvoorbeeld zelf ontslag te nemen of akkoord te gaan met salarisverlaging, omdat het zo slecht gaat met het bedrijf.’ Overwegend komen de meldingen vanuit private organisatie en semi-overheidsorganisaties, zoals de gezondheidszorg. ‘De meldingen beginnen nu pas binnen te stromen. Waarschijnlijk krijgen we er nog meer.’

Rem is van niet integer handelen af
Volgens beleidsadviseur preventie Alain Hoekstra krijgt het Huis voor Klokkenluiders per jaar 300 adviesverzoeken. ‘De tientallen meldingen die we hebben binnengekregen rond Covid-19 houden (in)direct verband met veiligheid en het negeren van veiligheidsaspecten.' Tomesen wijst erop dat organisaties nu eerder de neiging krijgen om ‘de kantjes ervan af te lopen’. ‘Tegenspraak of interne integriteitsmeldingen worden niet goed opgepakt of afgedaan met: het moet maar even zo, het kan niet anders. Tijdens de kredietcrisis zag je dat ook.’ Een aantal gemaakte afspraken komt nu niet goed meer uit. ‘Aan de ene kant moet er snel worden gehandeld, maar er zijn nu ook risicovollere omstandigheden. Ik heb het idee dat de rem om niet integer te handelen of aan inspraak te doen of tegenspraak te organiseren eraf is. Dat is een gevaarlijke combinatie. Regels bij mooi weer zijn heel goed, maar als het minder mooi weer wordt, dan zet men die eerder opzij.’

‘Maak juist nu integriteitsafspraken’

Risico’s van ‘de teugels laten vieren’ zijn het ontstaan van misstanden in de relatie tussen werkgever en werknemer en onderlinge concurrentie tussen collega’s en tussen bedrijven. ‘Ik wil een pleidooi houden voor de wijze werkgever die juist nu duidelijk integriteitsafspraken maakt, die transparant is en misstanden aanpakt.’ Het begint nu weliswaar bij private organisaties, maar vroeg of laat gebeurt het ook bij de overheid. ‘Bij een herstructurering worden zaken naar achteren geschoven. Je hebt bij de overheid een na-ijleffect, dus ook bij lagere overheden. Die houden projecten tegen het licht. Er zijn contracten gesloten en nu worden onder hoge druk plannen gewijzigd. Dat zorgt voor stress en spanningen bij leidinggevenden en ook op werkvloer. Dat kan een gevaarlijk mengsel zijn. Onvrede, rancune, concurrentie, elkaar de loef afsteken, angst voor baanverlies zie je opkomen. Dat leidt tot niet integer gedrag en ook vergelding richting de werkgever: als mijn werkgever zo met mij denkt om te gaan (geen contractverlening, stopzetting opleidingsmogelijkheden), dan word ik ook wat minder geremd. Zo krijg je eerder integriteitsschendingen. Dat is zeer verklaarbaar, mar daarom moet je juist nu investeren in integriteit.’

Integriteit is geen ‘luxegoed’
Als het resultaat belangrijker wordt en gaat overheersen in een proces, dan komen procedures en zorgvuldigheid in het gedrang, weet Tomesen. ‘Dan is er extra veel risico op integriteitsschendingen, ongewenste omgangsvormen en ook op misstanden. Investeer in integer met elkaar omgaan. Dat kun je doen door vertrouwenspersonen aan te moedigen, tegenspraak niet te onderdrukken en door integriteit niet te zien als ‘luxegoed’, omdat onder druk alles vloeibaar wordt.’ Het risico dat de zorg voor integriteit dan minder wordt is dan groter, ook voor de mate waarin werkgevers investeren in integriteitsmanagement en -functionarissen. ‘Dat wordt vaak als luxegoed gezien of dat wordt uitbesteed. De zorg en aandacht ervoor is dan minder groot. Een recipe for disaster.’ In het binnenlands bestuur is een hoge mate van loyaliteit naar elkaar, weet Tomesen. ‘Je loopt de kans dat in stressvolle en risicovolle situatie en de huidige afstand van elkaar door het massale thuiswerken de loyaliteit tussen medewerkers en leiding en tussen elkaar afneemt. Die afstand vraagt nu meer van de loyaliteit en ook meer van de chef.’

‘Leg de lat niet lager’

Die moet extra zijn of haar best doen om die loyaliteit overeind te houden, niet de lat lager leggen. ‘Ik zeg niet dat dit besef er niet is, want dat is er bij de overheid wel degelijk. Maar wij waarschuwen de overheid wel om die loyaliteit overeind te houden. Ik denk dat de meeste leidinggevenden zich ervan bewust zijn dat ze die lat hoog moeten houden en dat ze geen concessies moeten doen, want dan kan het hard naar beneden gaan.’ Het is zaak om als (overheids)werkgever het integriteitsbeleid nu goed in te vullen. ‘Je verergert de situatie juist als je dit soort zaken nu terzijde schuift. De signalen wijzen erop, maar het is nog niet van toepassing op de overheid. Leidinggevenden moeten het zich blijven aantrekken, het belang ervan zien, ernaar handelen, het uitdragen en geen concessies doen.’ De integriteitsfunctionaris die ondersteuning krijgt in goede tijden, moet dat ook krijgen in slechte tijden. ‘Straal het uit, laat vertrouwenspersonen en integriteitsfunctionarissen actief zijn. Je kunt nu het verschil maken door dit overeind te houden.’ En een stap naar voren te zetten, vult Hoekstra aan. ‘Doe meer dan tevoren. Zet integriteit hoog op agenda. Houd een open lijn om issues en dilemma’s te bespreken, laat zien dat je dit waardeert en ga er serieus mee aan de slag.’