Burger rationeler dan overheid denkt

De Nederlandse burger is vrij nuchter over de risico’s in het leven. Als ze goed geïnformeerd zijn geven Nederlanders een heel genuanceerd beeld over de vraag of zij zelf in staat zijn te bepalen welke risico’s zij willen lopen en in hoeverre ze door de overheid moeten worden beschermd.

Grootschalig burgeronderzoek
Dat blijkt uit grootschalig burgeronderzoek van TNS-NIPO naar risicoperceptie van burgers en de manier waarop de lokale overheid hiermee kan omgaan. Het onderzoek vond grotendeels vorig jaar plaats en was in opdracht van het programma Risico’s en Verantwoordelijkheden van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Donderdag 30 mei is de presentatie van de uitkomsten op het ministerie gevolgd door een discussiebijeenkomst.

Risico Regel Reflex
Ira Helsloot, hoogleraar besturen van veiligheid aan de Radboud Universiteit Nijmegen, schreef mede het hoofdstuk “De Nederlandse burger nader verkend: nuchter mits geïnformeerd” in een al eerder verschenen rapport van Binnenlandse Zaken. ‘De overheid wilde weten of het beeld wel klopt dat burgers niet goed omgaan met risico’s en de overheid deze moet afdekken. Ze wilden checken hoe de burger hier eigenlijk over denkt? Bij overheden en bedrijven bestaat na een incident vaak het automatisme: nieuwe regels en strengere handhaving. De Risico Regel Reflex. Dat kost heel veel geld voor vaak een klein beetje meer veiligheid. Ik geef graag het voorbeeld van hoogspanningskabels ondergronds willen leggen. Dat voorkomt misschien een half leukemiegeval, maar kan wel een half miljard kosten.’

Overheid moet rationeel denken
Het onderzoek is grootschalig uitgevoerd en met meerdere onderzoeksmethoden: online research community, flitspeilingen, focusgroepen en een online opinieonderzoek. ‘Het klinkt misschien logisch, maar als je mensen langer spreekt en beter informeert, nemen ze ook meer genuanceerde standpunten in. Ze verwachten ook van de overheid dat deze rationeel denkt en niet oppervlakkig en snel reageert.’ De overheid haalt via heel veel peilingen vaak oppervlakkige reacties binnen, vindt Helsloot. ‘Als overheid zou je meningen op een andere manier moeten achterhalen. Om te weten wat mensen denken, moet je meerdere methoden toepassen en mensen beter informeren.’

Burgers willen meer informatie over risico’s
De overall conclusies zijn dat burgers verwachten dat zij beter worden geïnformeerd over risico’s, zodat zij als volwassen burgers een eigen risicoafweging kunnen maken en dat de overheid zelf rationeel moet beslissen. Een vernieuwend inzicht vindt Helsloot dat burgers veel rationeler denken dan werd gedacht. ‘Er is een verschil tussen risicoperceptie en risicoacceptatie. Burgers vinden bepaalde risico’s wel eng, maar accepteren ze tegelijkertijd ook. Zelf vond ik het meest bijzondere dat mensen in staat waren om redeneringen op te zetten die zo in een beleidsstuk zouden kunnen staan. Over bijvoorbeeld een vraag als: wat is een vrijwillig risico? Op alle opleidingsniveaus kwamen dezelfde soort antwoorden boven. Iedere burger zou een beleidsambtenaar kunnen zijn.’

Informeren en communiceren
De vraag is welke handvatten dit onderzoek nou oplevert voor het creëren van een compactere overheid. Volgens Helsloot gaat het om het perspectief dat je met de rationele burger meer kunt afspreken en minder symbolisch beleid hoeft te voeren. ‘Je kunt meer verantwoordelijkheid bij de maatschappij leggen.’ Voor de lokale overheid in het bijzonder betekent dat: goed informeren van burgers en ook met ze communiceren. ‘Als iemand een vreugdevuur wil maken en je legt hem voor wat de risico’s zijn en dat hij deze zelf moet beheersen, maakt hij zelf een risicoafweging en ziet hij er misschien toch vanaf. Dat is belangrijk voor gemeenten. Daarnaast is het van belang dat gemeenten afspraken kunnen maken met burgers. Bijvoorbeeld dat ze rommel na Oud en Nieuw opruimen.’

Burgers eensgezind over veiligheidsissues
Burgers hechten minder aan bescherming door de overheid dan gedacht. Opvallend is dat er geen duidelijke verschillen waren tussen verschillende groepen over de verdeling van verantwoordelijkheden bij risico’s, zowel bij indicatoren als geslacht, leeftijd en opleiding en ook niet in politieke voorkeur. Daardoor hebben de uitkomsten meer waarde, vindt Helsloot. ‘We weten dat verschillende groepen anders denken over verschillende dingen, maar de meningen over deze veiligheidsissues worden door de hele maatschappij gedragen. Dit is dus ook voor elke politieke partij van belang, want iedere kiezersgroep is hierin vertegenwoordigd.’

Burgers gedragen zich als beleidsambtenaren
Een meerderheid vindt dat er te veel regels zijn of dat de overheid te snel nieuwe regels wil na een incident. Burgers blijken verdeeld over of burgers zelf in staat zijn om te bepalen welke risico’s ze willen lopen en in hoeverre ze door de overheid moet worden beschermd. ‘Maar als je doorvraagt, blijken onder die verdeeldheid wel dezelfde achtergrondideeën te zitten. Ik vind het wel grappig dat burgers zich als beleidsambtenaren gaan gedragen. Ze hebben bijvoorbeeld twijfels over andere burgers, maar niet over zichzelf.’

Burgers vinden meeste verboden terecht
Verder vinden burgers dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor eet- en sportgedrag, maar opvallend genoeg ook voor waar je je geld op de bank zet en voor de organisatie van evenementen. Als keuzes van burgers risico’s vormen voor anderen of burgers risico’s niet in de hand hebben, komt overheid wel om de hoek kijken, bijvoorbeeld bij hard rijden en bouwen in uiterwaarden. Dat geldt ook wanneer er hoge kosten met risico’s gemoeid zijn. Nederlanders vinden de meeste verboden en plichten terecht. Alleen voor het verbod voor roken in de openbare ruimte is minder draagvlak. ‘Dat blijft een heikel punt.’

Bezuinigen op politie-inzet Oud en Nieuw
Op de discussiebijeenkomst van 30 mei gaan vertegenwoordigers van verschillende overheden met elkaar in conclaaf. ‘Het onderzoek moet voor bestuurders en ambtenaren reden zijn om heel kritisch naar beleid te kijken. Het zou ze een ander beeld moeten geven van de burger. Ze zouden meer de discussie moeten durven aangaan.’ Het onderzoek zou gemeenten op ideeën kunnen brengen om te bezuinigen binnen het veiligheidsbeleid. Helsloot geeft het voorbeeld van Oud en Nieuw. ‘De totale politiecapaciteit wordt dan ingezet, terwijl als je weet dat burgers het beschouwen als hun feestje ze overlast veel eerder accepteren. Dat zou dus kunnen schelen in het inzetten van capaciteit die je op een later moment juist wel weer kunt inzetten.’