Nieuw leven voor Vredepeel

Inwoners van het 250 zielen tellende Noord- Limburgse dorp Vredepeel zagen hun school sluiten en de kerk steeds leger raken. Ze besloten er met financiële steun van de gemeente zelf een nieuw gemeenschapshuis en kleine woonlocaties van te maken. ‘We doen het samen.’

‘Dat is een peelpuist’, vertelt Toon van Hoof. Hij is een van de gangmakers van het bewonersinitiatief om de kerk en het schoolgebouw van het dorp Vredepeel onder de rook van Venray te behouden. Maar nu ook als gemeenschapshuis. Aan de zijwand van de verenigingsruimte staat een soort altaartje met verschillende maten ballen in verschillende kleuren op houten paaltjes en een oude, uit het veen opgediepte boomstronk. Een peelpuist dus. Het staat symbool voor de verenigingen van het dorp die ieder een bal hebben gekneed om samen het dorp in balans te houden.

De besturen van de kerk, dorpsraad en stichting gemeenschapshuis vormden een  projectgroep en turnden de voormalige kerk om in een gebouw met vier functies: een kerkdeel, een recreatiedeel, een verenigingendeel en een deel voor ontmoeting. Zo is het pand nu van ‘het dorp’. Goed, het bisdom kan bij grote kerkdiensten het verenigingsdeel in gebruik nemen. Andersom kan dat niet. Maar de kosten worden naar gebruik van het vloeroppervlak gedeeld: 23 procent door het kerkbestuur, 77 procent door het gemeenschapshuis. Er zijn trouwens niet zoveel kosten, want het pand is geheel energieneutraal verbouwd met onder meer een warmtepomp.

Op deze bewolkte dinsdagochtend zijn vrijwilligers druk in de weer om het groen rond het gebouw weer op orde te brengen. Het dorp is zo klein dat je er op de provinciale weg zo aan voorbij zou rijden. Er wonen 250 mensen. ‘Je kunt je wel voorstellen dat een school dan niet meer uit kan’, zegt Theo Kooter, voorzitter van de dorpsraad, terwijl we met z’n negenen met een kop koffie aan de stamtafel zitten. Onder hen drie medewerkers van stichting Katalys, voorheen Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij (KNHM) die de Peel heeft ontgonnen, dat het project heeft ondersteund. En een ambtenaar van de gemeente Venray, Wilco van der Bas, die ‘zijn’ organisatie stimuleert te participeren in bewonersinitiatieven en nieuwe ambtenaren in hun inwerktijd langs Vredepeel stuurt om te leren. ‘Laat Toon hen maar inspireren!’

Koudwatervrees

De gemeente had aanvankelijk koudwatervrees toen ze van de Vredepeelse plannen hoorde. Konden bewoners zelf een gebouw bestieren? Moest daar niet te veel gemeentegeld bij? Nou ja, wel wat. In Vredepeel vijf ton. En een bijdrage van de provincie Limburg om het pand energieneutraal te maken. Volgens Van Hoof heeft het dorp er 2.500 vrijwilligersuren ingestoken ‘naast het besturen’. De bewoners deden veel zelf: slopen, grondwerk, riolering, de tuin. In het ‘landbouwdorp’ was genoeg materieel voorhanden. Hij vertelt trots over de verbouwing van de kerk en hoe originele elementen, zoals het glasin- lood, weer zijn teruggebracht. Het ziet er inderdaad fraai uit.

In de ruimte ernaast vinden verenigingsactiviteiten plaats, bijvoorbeeld door carnavalsvereniging ‘De Klutetrappers’. Vredepeel is geen oud dorp. In 1954 kwamen de eerste bewoners naar dit voormalige heidegebied. Er zouden 85 boerderijen komen, maar Vliegbasis De Peel gooide roet in het eten. Het eerste gemeenschapshuis ‘De kleine Loef’ kwam acht jaar later en diende ook als kleuterschool. In 1985 werd lagere school Regina Pacis omgevormd tot basisschool, inclusief kleuterlokaal.

Toen in 2011 het aantal leerlingen sterk was gedaald, moest de school haar deuren sluiten. In 2013 begon werkgroep ‘Vredepeel Nieuwe Balans’ plannen te maken voor de verbouwing van de kerk tot een nieuw gemeenschapshuis. Dat staat er alweer zo’n vijf jaar. Recent is de school omgebouwd naar kleinschalige woonvoorzieningen: vier appartementen waar zes mensen wonen. Jonge mensen. Maar: er woont ook een echtpaar van 80 uit Rotterdam, vertelt Van Hoof. ‘Hun dochter woont hier en ze wilden altijd al eens op het platteland wonen. Nu zitten ze hier!’

Aanvullend

In de kadernota Accommodatiebeleid (2010) van de gemeente Venray stond de ambitie dat elk dorp en elke wijk over een eigen ontmoetingsplek beschikt en dat ‘de gemeentelijke verantwoordelijkheid aanvullend is op het particuliere initiatief’. De dorpsgemeenschap draagt zelf de verantwoordelijkheid voor de gemeenschapsaccommodatie, is het uitgangspunt van het traject ‘Schoon door de Poort’, ooit bedacht door voormalig wethouder Lucien Peeters (participatie, CDA). De gemeente faciliteert de totstandkoming van de duurzame exploitatie eenmalig en draagt maximaal twee derde van de investering bij.

Het gaat in totaal om miljoenen euro’s voor vrij kleine gemeenschappen. Dit leidde november vorig jaar tot een amendement van de VVD bij de begrotingsbehandeling om de bijdrage van 2,4 miljoen euro voor De Schól in het nabijgelegen dorp Heide (500 inwoners) te schrappen. ‘Niet omdat we Heide geen dorpshuis gunnen, maar vooral omdat de verhouding zoek is en ook omdat de gemeente Venray vanaf 2026 structureel geld tekort dreigt te komen.’ De partij staat achter het beleid om elke wijk en elk dorp te helpen een eigen centrum te realiseren. ‘Maar in de uitwerking is dit beleid volledig uit de bocht gevlogen.’ Het amendement kreeg geen steun van de andere partijen.

Het gaat om duurzame ontwikkeling van gemeenschappen én de gemeente’

‘We doen het samen’, is een zin die vaak voorbij komt tijdens het gesprek aan de stamtafel. En Toon van Hoof is een ondernemer die niet graag stil zit: we moeten vooruit! In kleine gemeenschappen gaan deze ontwikkelingen soepeler, weet ambtenaar Van der Bas wiens opdracht het bij zijn aanstelling in 2007 was om de verhouding tussen inwoners en het gemeentebestuur te helpen verbeteren. ‘Die stond toen onder spanning.’ Het leidde tot gebieds- en wijkgericht werken en een podium voor kansrijke initiatieven, zoals in Vredepeel. ‘Het gaat om duurzame ontwikkeling van de gemeenschappen én de gemeente’. Het breidde zich uit naar de kernen Leunen, Blitterswijck, Oirlo, Merselo, Wanssum en Ysselsteyn. ‘In heel Noord-Limburg ontstaan zo zelfsturende vitale gemeenschappen.’

Waardeposten

Het is een van de twee ‘waardeposten’ van de bewonersinitiatieven: preventie van maatschappelijke vraagstukken die anders met veel geld moeten worden opgelost en waarmee overheden duidelijk worstelen, zoals het zorginfarct, het woningtekort, eenzaamheid en mobiliteit.

Maar Venray heeft ook spelregels. Er bestaan ‘zachte afspraken’: als een dorpsinitiatief op papier gereed is, wordt dit onafhankelijk beoordeeld. Als het plan voldragen is, gaat het naar het college en dan naar de gemeenteraad. ‘Raadsleden kunnen dan op locatie het verhaal van de initiatiefnemers horen.’ Deze afspraken betekenen ook oog voor rentabiliteit en verduurzaming, vertelt Van der Bas. ‘Je bouwt ook voor je kinderen.’ Er is geen dwingende eis het te linken aan economische ontwikkeling of ander gemeentebeleid, maar er wordt wel gevraagd te ‘kijken’ naar ‘mogelijk versterkende functies’ als sport of Wmo-voorzieningen.

In heel Noord-Limburg ontstaan zo zelfsturende vitale gemeenschappen

Katalys-adviseur Peter van Melik wijst Van der Bas op het nieuwe beleid van de gemeente Venray op kleinschalig wonen. De gemeente draagt leegstaande schoolpanden in kleinere kerkdorpen voor een symbolisch bedrag over aan de stichting die het pand gaat exploiteren. Dat helpt enorm, maar ging niet vanzelf. In het dorp Heide huurde een maatschappelijk ondernemer de voormalige basisschool die in 2011 leeg kwam te staan, vertelt Van der Bas. ‘We zeiden toen tegen het college: maak niet alleen met hem afspraken, maar betrek het dorp erbij. We wisten dat die ondernemer het dorp nodig had om die voorziening met allerlei Wmo-achtige activiteiten, te exploiteren. Daar begon de schoen te wringen. Daarop zei het dorp: we pakken die handschoen zelf op. Vervolgens hebben ze er een huiskamer van gemaakt. Maar ze zeiden toen al: we komen terug met een totaalplan voor Heide.’

Bij het verwerven van het schoolgebouw in 2017 speelde de discussie binnen het college of ze dat nou wel of niet voor 1 euro zouden overdragen. ‘Wat is nou mooier in het kader van eigenaarschap dat je dat wél doet? Destijds waren nog niet alle geesten binnen het gemeentebestuur daar rijp voor.’ Uiteindelijk is Heide als eerste dorp wel zo geholpen: het pand is voor 1 euro overgedragen en er is een lage erfpachtcanon afgesproken.

Toen het Schoon door de Poort-plan voor een multifunctioneel gebouw zo goed als klaar was, is met de wethouder afgestemd om ook de ondergrond voor 1 euro over te dragen. ‘Dat was het zetje dat het denken van het college nodig had.’ Dit uitgangspunt is later ook toegepast op initiatieven waarbij de leegstaande basisschool wordt omgebouwd tot wooncollectief voor ouderen uit het eigen dorp. ‘Dat is door een collega van ruimtelijke ontwikkeling opgepakt. Dat vind ik mooi om te zien: het denken over de ontwikkeling van die gemeenschappen is verbreed.’

Convenant

Het was de aanleiding voor de gemeente Venray om een convenant met de provincie af te sluiten, vertelt Van Melik. ‘Die hadden een subsidieregeling kleinschalig wonen. Op basis daarvan heeft de provincie voor drie Venrayse initiatieven samen 5,5 ton beschikbaar gesteld, onder de voorwaarde dat de gemeente de percelen en panden voor het symbolische bedrag van 1 euro overdroeg. Dat is een hele wezenlijke bijdrage geweest om de wooninitiatieven van Geijsteren, Veulen en Vredepeel mogelijk te maken.’

In 2011 is ook een ‘kleine-scholenconvenant’ gesloten tussen dorpsraden, gemeente en de stichting Primair Onderwijs Venray om te voorkomen dat andere dorpen later mogelijk ook zouden worden overvallen door de mededeling dat hun school over een jaar dichtgaat, zegt ambtenaar Van der Bas. ‘Want dat levert alleen maar heel veel negatieve energie op.’ Van Melik vult aan dat het systeem van dorps- en wijkraden, dat Venray al 40 jaar heeft, leidt tot wisselwerking van allerlei projecten.

‘Die bestuurders treffen elkaar maandelijks en zien elkaars initiatieven. Als Katalys word je er dan vanzelf bij betrokken, in drie van de vier wooninitiatieven zitten we met maatschappelijke financiering.’ Van der Bas vertelt dat Katalys geregeld meemaakt dat initiatieven waar ze zich in het hele land jaren voor hebben ingezet stranden in de gemeenteraad. ‘Is Venray nou een sprookje? Komt het daar altijd goed?’ Hij wijst erop dat vanaf 2006 met de gebiedsgerichte werkwijze een relatie is opgebouwd met de gemeenteraad. ‘Die is ook medeplichtig, onderdeel van het proces, geworden. De raad deelt de visie op vitale zelfsturende gemeenschappen, gaf het budget en stelde spelregels vast. Maar het gesprek met professionals over visie en obstakels is ook nodig.’

Hard werken

Voor Katalys is dat gemakkelijker, vindt adviseur Maurice Bergmans. ‘Wij staan er los van. Soms botsen de initiatiefnemers met de gemeente. Wij hebben dan de rol van katalysator om de boel vlot te trekken.’ Van Hoof wijst erop dat hun ‘school’ een ton kon lenen van Katalys, maar dat hun begeleiding zeker zo belangrijk was. ‘In de kern gaat het om diepmenselijke waarden’, zegt Van der Bas. ‘Om intrinsieke motivatie, intuïtie volgen, nadenken over de toekomst, soms een steen in de vijver gooien en héél hard werken.’

Buiten bij de verbouwde school vertelt Van Hoof dat via obligaties een ton is opgehaald voor de financiering van de school. Daar hebben zijn kinderen ook nog wat aan, ‘want minder waard wordt het niet’. Het gaat hem niet om geld, zegt hij. ‘Je moet met dat geld ook wat kunnen doen, elkaar kunnen versterken.’ Zo benoemt Van Hoof de tweede ‘waardepost’ van bewonersinitiatieven. ‘Het gaat om leefbaarheid en saamhorigheid. Dat moet je op peil zien te houden in zo’n klein dorp.’