'Ik ben hooguit een dwarskijker'

Zwartkijker!
‘Ja. Te zwart. Ik was inderdaad erg pessimistisch. Al zie ik nog geen reden voor optimisme, ik erken ronduit dat mijn verwachtingen voorlopig niet zijn uitgekomen. De werkloosheid daalt nu al een half jaar. Ik begrijp het niet, heb geen overtuigende verklaring. Verrast dus.’

Vooral omdat u voorspelde dat in 2010 de werkloosheid ‘vrijwel onontkoombaar sterk’ zou oplopen.
‘En dat is dus niet gebeurd. Het lijkt of het functioneren van de arbeidsmarkt wezenlijk is veranderd. Dat gaat in tegen iedere logica van eerdere recessies.’

De geschiedenis herhaalt zich nooit.
‘Ik heb naar méér recessies gekeken. Steeds hetzelfde patroon. Ditmaal is de werkloosheid zelfs lager dan begin deze eeuw. Terwijl de economie ook volgend jaar nog onder het niveau van 2008 zal zitten.’

Dan moeten er toch oorzaken zijn aan te wijzen.
‘Deeltijd-WW? Die is niet substantieel. Overheidsingrijpen was onbelangrijk. Zzp’ers vingen klappen op, en die zie je niet in de werkloosheidscijfers. Zij melden zich niet voor de WW. Anderen die evenmin voldoen aan WW-eisen trekken zich misschien terug van de arbeidsmarkt.

'Jongeren onder de 27 hebben sinds vorig jaar geen recht meer op bijstand. In Rotterdam krijgen zij een brief: “Gefeliciteerd, u hebt een baan”. Als papierprikker. Zo wordt, als in Oost-Europa destijds, gedaan alsof er geen werkloosheid bestaat. Ik zie dus wel forse verborgen werkloosheid. Eén nieuwe factor kan ik hebben onderschat. Bedrijven zien vergrijzing aankomen, houden dus hun personeelsoverschot vast uit angst dat ze hen niet meer terugkrijgen door concurrentie op de arbeidsmarkt.’

Terwijl u vorig jaar zei dat dit geen structurele invloed kan hebben. Niet iedere ondernemer luistert kennelijk naar Paul de Beer.
‘De meeste andere economen luisteren ook niet naar mij, roepen nog steeds dat er schaarste dreigt op de arbeidsmarkt. Dus gaan ondernemers daarnaar handelen. Misschien is het maar goed dat ze niet naar mij luisteren, anders was het wellicht nog ernstiger geweest.’

Internationale economen noemen deze crisis nog maar het topje van de ijsberg. Dat zijn pas echte zwartkijkers.
‘Geloof ze niet. Geloof op dit moment niemand. Er zijn teveel zogenaamde deskundigen die achteraf precies weten waarom het misging. De toekomst voor de komende twee jaar is uitermate onzeker.’

In hoeverre schaart u zichzelf onder hen?
‘In de zin dat ik op basis van onderzoek ook voorspellingen heb gedaan.’

U hebt in elk geval de moed stelling te nemen. In uw Divosalezing noemt u beweringen van politici dat de crisis kansen biedt ‘loze kreten, klinkklare nonsens’.
‘Dat vind ik nog steeds. Door de crisis zijn we armer geworden. Punt. In mijn wetenschappelijke publicaties ben ik objectief en neutraal. In essays geef ik mijn opinies.’

Ons is steeds voorgehouden dat we de crisis te danken hadden aan diefstallen door bankmannetjes op hypotheekgebied.
‘Diefstal zou ik het niet noemen. Ik beschuldig geen enkele groep. Al deugen die bonussen niet, ze zijn niet de oorzaak. Ik zoek liever naar structurele maatschappelijke factoren. De bankwereld is ook maar product van het systeem van vrije marktwerking. Daarin hebben we te lang geloofd: het zou maximale welvaart genereren. De graaiers gebruiken de mogelijkheden ervan.’

De onvrede daarmee komt nu tot uiting in het stemgedrag.
‘Daarin ben ik niet deskundig. Ik zie wel een relatie. Links bleek geen alternatief te hebben voor de aan rechts toegeschreven crisis. De paradox is dat rechts bij de verkiezingen profiteerde. Want de kiezers zagen natuurlijk ook dat de PvdA zelfs met rechts meeging in de analyse van de crisis. Daardoor werd die partij er min of meer medeverantwoordelijk voor gehouden. Zo kon de PVV in dat ‘linkse’ gat springen. Ik ben actief betrokken bij de PvdA, maar ik zou hun antwoord niet weten. Ook niet voor de naaste toekomst. Ik begrijp ook niet waarom de SP er niet meer van heeft geprofiteerd.’

Het leidt al met al tot toenemende armoede. In uw Divosalezing laat u kansarmen op de arbeidsmarkt zwemmen ten gunste van kansrijken.
‘Niet om hen aan hun lot over te laten. Er hoort sociaal beleid bij: schuldhulpverlening, bijzondere bijstand. Je moet alleen niet de illusie wekken hen nog tijdens de crisis aan het werk te krijgen.’

Is het niet onrechtvaardig iedere werkloze tot bijstand te veroordelen?
‘Als je samenwoont krijg je zelfs dat niet! En anders moet je ook nog eens eerst je huis opeten. Die mensen hebben na een leven lang werken even later niets meer. Heel hard. Ze raken buiten beeld.’

De complete afbraak van de verzorgingsstaat.
‘Die verandering sinds de jaren tachtig is niet alleen ten slechte. Toen kregen alleen maatschappelijke factoren de schuld. Nu ben je werkloos omdat er iets aan jou mankeert.’

Leve de individualisering.
‘Het is de rechtvaardiging om mensen tot werken te prikkelen. Terwijl het natuurlijk niet alleen aan hun onwil ligt. Uiteindelijk zal een bovenmodaal die in de bijstand komt toch moeten bijverdienen. Ik vind het niet onbegrijpelijk als hij dat, ter voorkoming van strafkortingen, zwart gaat doen. Het gaat dan op de Amerikaanse arbeidsmarkt lijken.’

U zei net dat zelfs uw collega’s niet luisteren naar uw arbeidsmarktverhaal.
‘Ondanks pogingen met hen in debat te gaan. Ik reageerde op de Commissie-Bakker, die op grond van een mechanische vooruitberekening krapte op de arbeidsmarkt voorspelde. Ik blijf in die zin pessimistisch dat ook bij krapte de positie aan de onderkant niet per se beter wordt.’

Het nieuwe kabinet wentelt bezuinigingen deels af op de gemeenten. Die staan al op hun achterste benen.
‘En zij niet alleen. De budgetten zullen nog krapper worden. De beleidsruimte voor gemeenten wordt groter, dus ze zullen zelf keuzes moeten doen. Ze zullen de deur voor de bijstand dichtgooien. Mensen doorschuiven naar andere, landelijke regelingen. Voor zover die, zoals de Wajong, straks nog bestaan. Ik vind dus dat je allerlei regelingen voor de onderkant in elkaar moet schuiven. Breng dat dan onder bij de gemeenten.’

Eerder schreef u in uw artikel Ambtenaren onder druk, over fricties tussen beloning van ambtenaren en werknemers in het bedrijfsleven.
‘Anders dan bij mijn zwartgallige werkloosheidsprognose ben ik hier nog pessimistischer geworden: De nieuwste bezuinigingen betekenen ambtenaren eruit, dus toenemende werkdruk, afnemende diensten. Dat is een negatieve spiraal, want bij toenemende belastingen wil de burger toenemende dienstverlening. Die spiraal wil de overheid niet, dus gaat ze lager belonen. Op den duur zullen jongeren dus eerder naar het bedrijfsleven gaan: kwaliteitsverlies bij de overheid.’

Dus?
‘Al jaren roep ik dat we de publieke sector moeten uitbreiden. We hechten, door verrijking en vergrijzing, steeds meer waarde aan zaken die alleen daar georganiseerd kunnen worden: veiligheid, gezondheidszorg, onderwijs. Dus moeten we accepteren dat ons vrij besteedbare inkomen voorlopig niet stijgt.’

Tegengesteld aan de trend.
‘Klopt. Hoewel in de achttien miljard bezuinigingen ook lastenstijging verstopt zit, bijvoorbeeld in ziektekosten. Anders dan ik durven politieke partijen dat niet te zeggen. Terwijl de kwaliteit van het bestaan allang niet meer zit in een nog grotere flatscreen. Goede ouderenzorg maakt ons wel gelukkiger.’

Voor een zwartkijker schetst u toch een optimistisch beeld van hoe het ook kan.
‘Ik blijf hopen dat de samenleving een keer accepteert wat zo vanzelfsprekend is. Die neoliberale golf moet toch een keer wegebben. Het duurt langer dan ik gehoopt had. Uit alle onderzoeken blijkt dat mensen meer saamhorigheid, solidariteit willen. Met kleinere inkomensverschillen, betere publieke voorzieningen. Niet meer materiële welvaart, meer asfalt.

'De echte kloof is dat politici, elkaar napratend, niet inspelen op die behoeftes, want economisch niet verantwoord. Mijn optimisme is dat er een omslag komt die tegemoet komt aan deze verlangens. Ik ben uiteindelijk geen zwartkijker. Hooguit een dwarskijker.’

Binnenlands Bestuur versloeg De Beers Divosa-lezing onder de kop Crisis wordt nog veel erger.