'Op weg naar een totalitair systeem'

Een waarschuwing vooraf: vrolijk zal het deze ochtend niet worden. ‘Eerder somber,’ meent Twan Tak. De emeritus hoogleraar staatsrecht trekt er een passende grimas bij. Ruim twee uur lang zal hij, in een met tal van voorbeelden doorspekte monoloog, aanschoppen tegen het Nederlandse establishment dat individuen en lagere overheden verder en verder knecht. ‘Een beter woord heb ik er niet voor’, zegt hij.

 

Gepensioneerd is de dwarse prof sinds kort, maar daarom niet minder strijdbaar. Integendeel, Tak heeft onlangs besloten nog feller van leer te trekken tegen de toenemende uitholling van onze grondrechten. Deze dag doet hij dat vanuit een rotanstoel in zijn huisbibliotheek in Meerssen.

 

De directe aanleiding voor deze radicalisering blijkt gelegen in een vrolijk Leids feestje, waarbij politici, juristen en een verzameling geleerde dames en heren komende maand het glas zullen heffen op het derde lustrum van de Algemene wet bestuursrecht. Deze Awb had tot doel individuele burgers en bedrijven een betere rechtsbescherming te bieden tegen de overheid. Op zijn zachtst gezegd trekt Tak in twijfel of die opzet is geslaagd. De wet te ‘vieren’ gaat hem in elk geval te ver. ‘Als er dan toch zo nodig moet worden stil gestaan, laat het dan kritisch zijn.’

 

Twan Tak weet waarover hij praat. Hij was 25 jaar lang hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Maastricht en geldt als vooraanstaand kenner van het bestuursprocesrecht. Toch, en dat stoort hem, wordt hij niet of nauwelijks gehoord. In november 2006 diende hij bij de regering en bij de Vaste Kamercommissie voor Justitie een uitgewerkt alternatief in voor de Awb: het model-Tak. ‘De ontvangstbevestiging moet ik nog krijgen’, schampert hij. Volgens Tak past dit in het beeld waarbij de gevestigde orde de rijen sluit en critici op die manier de wind uit de zeilen neemt.

 

‘Als het gaat om kritiek waarop men geen weerwoord heeft, word je doodgezwegen. Of er wordt gezegd dat de toon hen niet aan staat. Maar als je de diepte ingaat, gaat het nu eenmaal van au.’ De klacht is niet nieuw. Tak staat aan het hoofd van de Maastrichtse School, een stroming juristen van de Universiteit Maastricht die elke nieuwe wet toetst op de vraag of de autonomie van het individu er geen geweld mee wordt aangedaan. Kritiek vanuit de Maastrichtse School is volgens Tak altijd hetzelfde lot beschoren geweest: uiteindelijk gebeurt er niets mee. ‘Zelfs juridische tijdschriften nemen geen artikelen meer op.’

 

Volkswil

 

Tak en de zijnen richten zich met name op de grondslag van overheidshandelen. ‘Wij gaan tot op het bot om bloot te leggen waar de legitimatie van het overheidshandelen op stoelt. In de Westerse wereld ligt die basis in de volkssoevereiniteit: machthebbers hebben geen goddelijk mandaat van de allerhoogste gekregen, maar kregen de macht van het volk.

 

'Wij van de Maastrichtse School hebben ons daar altijd tegen verzet. Niks volkswil. De volkswil is gebaseerd op het zogenaamde welzijn van “het volk”. In die naam zijn de afgelopen eeuw de meest gruwelijke dingen gebeurd. Als je “volkswil” verengt, krijg je de dictatuur van de meerderheid die wordt gebruikt om minderheden te knechten. Dus, zo is ons uitgangspunt, is de volkssoevereiniteit te grof als grondbeginsel. Het is de mens, het individu, die de macht soevereiniteit verleent. Het gaat om de autonomie van het individu. Daar moet je wetgeving op toetsen’, zegt Tak.

 

Zwarte lijst

 

Met die focus, hield hij alle wets- en regeringsvoorstellen van 2009 tegen het licht. De ‘zwarte lijst’ die daar uit rolde bevestigde zijn bange vermoedens. ‘Ik noem onder andere:

 

• de Wet Dwangsom en Beroep, waarbij de invoering werd opgehouden om de minister tijd te geven eerst de termijnen te verdubbelen en in feite dus de hele wet naar zijn grootje te helpen;

   

• de lex silencio positivo, waarbij de vergunningaanvrager wordt bevoordeeld ten nadele van derden;

   

• het wetsvoorstel Bestuurlijke Lus, dat het bestuur een extra herkansingsmogelijkheid geeft – een schending van het verdedigingsbeginsel en van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens;

   

• de verhoging van het griffierecht en de verhoging van de proceskostenvergoeding – met 35 procent!;

   

• de Crisis- en Herstelwet, door iedereen die er verstand van heeft neergesabeld, maar doorgedrukt, wat niet alleen ten koste gaat van het eigendomsrecht, maar tegelijkertijd het procesrecht van burgers en lagere overheden beperkt’, zo somt Tak op.

   

‘Van die Crisis- en Herstelwet snap ik echt geen fluit. Die is helemaal niet nodig. De overheid kan ogenblikkelijk met elk project beginnen nadat er eenmaal over is besloten. Belanghebbenden kunnen dan schorsing aanvragen, en een rechter kan vervolgens toetsen of er in strijd met het recht wordt gehandeld. De pijn zit dus ergens anders: projecten worden vaak niet opgestart omdat ze nog niet uitvoeringsgereed zijn.’ In totaal prijken er meer dan vijftien ‘foute’ wets- en regeringsvoorstellen op zijn lijst.

 

‘Nogmaals, ik heb het dan alleen over 2009. Het is, zo constateer ik jaar in jaar uit, al veel langer aan de gang. Denk maar aan al die camera’s op straat en aan de schendingen van de privacy die dit oplevert. En het wrange is, het wordt niet eens gesignaleerd, niet door collega’s, niet door de media. Ja, samen met een paar schoolgenoten probeer ik de kat de bel aan te binden, maar er is geen hond die luistert naar onze kritiek. Ik zei al, dat is de tactiek: negeren en doodzwijgen.’

 

Tak ziet er overigens geen complot in van de gevestigde orde. Het is volgens hem de maatschappij die vraagt om steeds verder gaande regulering. ‘De overheid grijpt dat vervolgens dankbaar aan, want extra regels maken het land efficiënter bestuurbaar’, zegt hij.

 

Pan kikkers

 

De professor moet voor de dieperliggende oorzaak ver terug in de tijd. Dat wil zeggen naar de tijd van de opkomst van de democratie, waarbij de macht verschoof van een kleine, beperkte groep naar het hele volk. ‘Dat leidde in alle landen tot een omslag in de politiek. Het ging meer dan ooit draaien om beheersbaarheid, want het volk, dat is een pan met kikkers.

 

'Je ziet de geboorte van denkbeelden en normen, gefundeerd op wat zogenaamd goed is voor het volk. Die normen worden gesteld met als doel de groep te kunnen beheersen. Om lijn in het geheel te krijgen, wordt bij het opstellen van de regels niet vanuit het individu geredeneerd, maar vanuit de groep. Dat is wel zo efficiënt. Wat we nu zien, is dat het Nederland in zijn grip krijgt. De norm, de algemene regel, is heilig. Maar er zijn juist te veel van en er komen er te veel bij. Alles wordt gestandaardiseerd.’

 

Tak herhaalt dat dit geen bewust proces is: ‘Het komt doordat de samenleving complex is geworden. Zo’n samenleving houd je alleen beheersbaar door te normeren, door er de monochrome witkwast overheen te doen.’ Er komt een moment dat de wal het schip keert,’ voorspelt Tak. In moeilijke tijden – hij verwijst naar de jaren dertig in Duitsland – raakt de burger plotsklaps een deel van zijn vrijheden kwijt.

 

‘Het eerste dat er gebeurt als er na een oorlog weer vrede wordt gesloten, is dat mensen een verhoogd beroep op hun grondrechten doen. Dan realiseert men zich weer dat men voor het naakte bestaan, voor het naakte functioneren, zijn grondrechten nodig heeft.’ In Nederland zitten we nog in de fase vóór de klap. ‘Het gaat onmiskenbaar de verkeerde kant op en we zijn al een heel eind gevorderd op weg naar een totalitaire samenleving waarin geen notie is van recht.’ Hij laat een stilte vallen in zijn betoog om zijn zware woorden extra gewicht te geven.

 

De positie van de individuele burger tegen dit soort bewegingen zijn altijd de grondrechten in de Grondwet. Maar volgens Tak laten we die met z’n allen massaal uithollen. ‘Het probleem is dat men het gevaar van deze ontwikkeling niet ziet. Bij politici is geen staatkundig besef meer. Ministers roepen met droge ogen: staatsrecht is wat wij politici ervan maken. Je reinste machtsmisbruik! En de burgers? Die zijn murw geworden. Ze blijven weg. De inspraak is weggesneden, met het argument “je kunt toch naar de rechter”. Maar wat hebben ze bij de rechter te zoeken?’

 

Een burger die procedeert tegen de overheid, zal altijd aan het kortste eind trekken, zegt Tak. ‘Er is een geval bekend van een burger op Ameland die in 2000 door de Raad van State ten principale in het gelijk is gesteld. Maar een schadevergoeding is nooit betaald. Er zijn tal van ondernemers failliet gegaan als gevolg van overheidsbesluiten. Als je gaat procederen, krijg je misschien gelijk na tien of twintig jaar, maar dat houdt niemand vol. Dan is het gebeurd met de koopman.’

 

Om die reden heeft de emeritus hoogleraar in het model-Tak de individuele burger centraal gesteld. Een kippenboer die wordt benadeeld doordat hij moet wijken voor de Betuwelijn, moet in de optiek van Tak niet het besluit aanvechten, want dat heeft uiteindelijk toch geen zin. ‘Het algemeen belang zal altijd prevaleren boven het individueel belang.’ Daarom moet de kippenboer volgens Tak naar de rechter kunnen stappen voor een volledige, ‘maar dan ook echt volledige’, schadeloosstelling.

 

Autonomie

 

De sluipende uitholling van de grondrechten treft overigens niet enkel individuen, maar ook de lagere overheden. Ook gemeenten worden de dupe van de normen die worden opgelegd. ‘Zij gelden voor alle gemeenten, ondanks de verschillen die er natuurlijk zijn, bijvoorbeeld qua cultuur of religie. De ene gemeente is agrarisch, de andere stedelijk, om maar eens wat te noemen. Dus ook hier geldt dat iedere normering een aantasting van de autonomie is.

 

'Gemeenten zijn de laatste jaren meer en meer gedegradeerd tot uitvoeringsloketten van Den Haag. Zelfs op terreinen waar ze tot voor kort iets voorstelden, milieu en ruimtelijke ordening, zijn ze door nieuwe wetten als de Wro, de Wabo en de Crisis- en Herstelwet op achterstand gezet. De minister heeft het zo geregeld dat hij het recht heeft alles wat hem in de weg zit, te vernietigen. Ja, dat is strijdig met Europese Handvest voor de Lokale Autonomie, maar Nederland heeft dat als enige land niet ondertekend.’

 

Machtsstaat

 

Hij wil er maar mee aangeven dat we in ons land onherroepelijk onderweg zijn naar de volgende klap, ‘naar een tijd waarin de rechtsstaat zich geen rechtsstaat meer mag noemen, een democratie geen democratie, en waarin al helemaal niet meer kan worden gesproken van een democratische rechtsstaat’, aldus Tak.

 

‘Ik vraag mij echt af of je die naam er nog wel op mag plakken en of je staatsrecht niet beter kan vervangen door de term overheidsbevel. Serieus, het is droevig gesteld met de moeder van alle recht. De staat der Nederlanden is aan het verworden tot een machtsstaat.’

 

Hans Bekkers en Boudewijn Warbroek