‘De ambtenaar van de toekomst is een robot’

Digitale burgerportalen en zorgdashboards, wijkconsulenten met toegang tot integrale cliëntdossiers, kaartgebaseerde systemen die de basis vormen voor ‘location based services’ vanuit overheid en commercie. Dat deze ICT-toepassingen bestaan is op zich niet zo bijzonder. Dat ze al in 2005 door een drietal deskundigen werden beschreven in visie op het jaar 2015 wel.

Commissie Elias

Stroomlijn de chaos aan e-governmentprojecten en –programma’s. Verander de veelheid aan privacy-bepalingen die een beter functioneerde overheid in de weg staan. En beleg vooral een centrale regie. Deze conclusies zijn terug te vinden in het rapport van de Tijdelijke Commissie ICT – ook wel de commissie Elias genoemd. Maar exact dezelfde adviezen staan in het essay ‘Beleef de onzichtbare overheid 2015.’ Het bijzondere is dat dat essay al werd geschreven in het jaar 2005.

Kinderschoenen
De drie, professor Arre Zuurmond, hoogleraar ICT en de toekomst van het openbaar bestuur, Bert Mulder, lector IT en samenleving en trendwatcher/futurist Marcel Bulling, doen in hun essay tal van voorspellingen die tien jaar later realiteit zijn geworden. Hoewel veel van deze ontwikkelingen na een decennium nog steeds in de kinderschoenen staan. Betaling met een mobieltje, waarbij de factuur gelijktijdig in de eigen administratie is ingevoerd, een burgerportaal voor contact met de gemeente, integraal werkende wijkconsulenten met toegang tot de dossiers van personen, het staat er allemaal in.  

Geen loket
Maar niet alle toekomstvoorspellingen van de drie zijn bewaarheid. De adviseurs voorzagen dat de legitimiteit van het openbaar bestuur onder druk zou komen te staan door een groeiende vraag naar diensten en een dalende effectiviteit van beleid. In reactie daarop zou de overheid meer vanuit de leefwereld van mensen gaan werken dan vanuit de systeemwereld en digitaal volwassen burgers die een volwaardige partner van de overheid zouden zijn door gebruik te maken van digitale toepassingen die de overheid biedt. Een vrijwel onzichtbare overheid, klein en efficiënt. Geen verschuiving naar één loket, maar naar geen loket.

Centralisatie
De centralisatie van overheidstaken werd echter een decentralisatie. In plaats van een onzichtbare centrale overheid is het beleid steeds meer komen te liggen bij een decentrale en meer zichtbare overheid. Verschuiving van systeemwereld naar leefwereld wordt weliswaar met de mond veel beleden, maar is eerder een utopie dan realiteit.

Tegenkrachten
Waarom is er op dat gebied zo weinig veranderd, terwijl deze inzichten in 2005 al zichtbaar en geboekstaafd waren? ‘Onze toekomstvisie klopt nog steeds’, zegt futurist Marcel Bullinga. ‘In grote lijnen zouden we dit rapport nu, tien jaar later, zo weer op tafel kunnen leggen. Wat we onderschat hebben is dat de krachten die gericht zijn op het tegengaan van de ontwikkelingen die we hebben beschreven, groter zijn dan de krachten die gericht zijn op versnellen en verbeteren. Dat is teleurstellend.’

Monitoren en controleren
Volgens Bullinga ontwikkelt de e-overheid zich met name zo langzaam omdat de drang tot toezicht, controle en handhaving zo sterk verankerd zijn in de werkprocessen, dat de overheid daar nauwelijks afscheid van kan nemen. ‘De overheid wil alles monitoren, controleren en aansturen. Als je daadwerkelijk een omslag wilt maken naar een dienstverlenende overheid, moet je dat los durven laten.’
 

Bronhandhaving
Als voorbeelden noemt Bullinga Uber en de Airbnb. Volgens de futurist heeft de overheid grote moeite met dergelijke diensten, omdat het niet lukt om als toezichthouder en handhaver op te treden. ‘Terwijl de essentie van dergelijke diensten juist is dat je dat als overheid niet hoeft. De burger zelf doet dat al. De handhaving vloeit voort uit het systeem zelf. Geen handhavingsorganen, maar bronhandhaving ingebakken in het systeem.’

Uber-gemeente
Dat is hoe de overheid volgens Bullinga ook zou moeten functioneren. De Uber-gemeente, noemt hij dat. ‘Heel veel ambtelijke zaken, vergunningverlening bijvoorbeeld, zou je kunnen robotiseren. Ik denk dat 80 procent van het werk van een ambtenaar uit herhalende activiteiten bestaat. En iedere herhalende activiteit is op den duur te automatiseren en daarmee te verbeteren. De ambtenaar van de toekomst is een robot.’

Lees het hele artikel in Binnenlands Bestuur nummer 8, 24 april 2015